پل خواجو؛ شاهکاری متقارن بر زنده رود/تصاویر

پل خواجو یادگاری از آبادانی‌های شاه‌عباس دوم، با عملکردهایی چون سد و تنظیم جریان آب، در عصر خود از شاهکارهای پل‌سازی جهان بوده است.

کد خبر: ۱۶۹۷۵

تاریخ انتشار : جمعه ۱۵ شهريور ۱۳۹۸-1398 June 15

گردشبان (gardeshban.ir) :

پل بابا رکن‌الدین یا پل خواجو که در شهر اصفهان و روی رودخانه زاینده‌رود واقع‌شده، در شرق سی‌وسه‌پل قرار دارد. این پل که در طی اعصار مختلف نام‌های بسیاری به خود گرفته، از حیث تقارن، استحکام و سبک معماری، زیبایی‌های چشم‌نوازی را در خود جای‌داده است.

این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۱۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه پل

پل خواجو از اواخر تیموری شالوده‌هایی داشته و به امر شاه‌عباس دوم در سال ۱۰۶۰ به‌ صورت امروزی آن ساخته‌ شده است. وسط این پل برای اقامت موقتی شاه صفوی و خانواده او ساختمان مخصوصی (که به نام بیگربیکی شهرت دارد) بنا شد که هم‌اکنون نیز وجود دارد و طاق‌های آن دارای تزئینات نقاشی است. نام پل خواجو، تحریف کلمه «خواجه» است که به مناسبت لقب بزرگان و خواجه‌های عصر صفوی نام‌گذاری شده است.

"تاورنیه" سیاح اروپایی نوشته است که در دو طرف خیابان این پل دو خانه وجود دارد که متعلق به شاه است و رودخانه در هیچ کجا بستری به این زیبایی ندارد و چون این محل از همه‌ جا گودتر است، همین امر تا اندازه‌ای شاه‌عباس را وادار به ساختن این پل کرد و چون محل گبرها آن‌ طرف رودخانه بوده برای این‌ که آنان از خیابان چهارباغ نگذرند، برای کوتاه‌تر کردن راه این پل ساخته شد و تاریخ آن ۱۰۵۷ تا ۱۰۷۷ هجری است.

همچنین وقتی‌ که پل به اتمام رسید به همان نام حسن بیک نامیده شد.

در کتاب عباسنامه تألیف محمد طاهر وحید قزوینی به سال (۱۱۱۰ تا ۱۰۱۵ ه) شرح مفصلی راجع به ساختمان پل حسن‌آباد "خواجو" نوشته به خلاصه این‌ که پس از اتمام، شاه‌عباس دوم دستور آیین بستن و گل‌ریزان کردن پل را به عهده و اهتمام مقصود بیک سفره‌ چی‌ باشی واگذار کرد و تزیین هر یک از طاق‌های آن پل به عهده یکی از امرای محل بود و چشمه‌های وسط که به‌ منزله دل در بدن و معنی در سخن است از طرف شاه آیین بسته شد و می‌نویسد:

آب رودخانه را به بالای پل سد نموده به‌طوری‌که فواره حوض آن تقریباً سه گز می‌جست، سایبان‌های زرنگار از مبدأ تا منتهای پل بر سر پا بود و رشته‌های مفتول جهت آویختن فانوس و قنادیل به طرح‌های مختلف کشیده بودند و در هر مجلسی فرش‌های قالی کرمانی و قائنی افتاده بود و در هر حجره‌ای شاهد سنبل مو بر پای ایستاده و جوانان خطه ارم عباس‌آباد و سیمبران خوش آب و رنگ هندو و ارامنه شمشاد قامت گل‌رخسار مجلس را به‌صورت نگار گردانیده بودند و اعلی‌حضرت ضل‌اللهی کامران و کامیاب تا حین طلوع صبح عالمتاب در عبارت شرقی پل مزبور استراحت و امرا و مقربان و ملازمان هر یک در حجرات مختلف خود غنودند.

در وصف ساختن دریاچه و سد روی پل مزبور بابا محمدعلی اصفهانی حدود (۱۰۸۱ ه.ق) از شعرای مصاحب حکیم شفایی چنین سروده است:

ندانم چون کنم تعریف آن پل کزو ایجاد شد راه توکل

شکوه بحر اگر آنجا کشد سر جهد مانند میمونی ز چنبر

بانی آن شاه‌عباس دوم است و تاریخ بنای پل (۱۰۶۰ ه.ق) و بنای سد (۱۰۶۸ ه.ق) بوده است.

این پل علاوه بر اینکه برای عبور و مرور قوافل و عابران ساخته‌ شده بود، برای تفرج و گردش مردم و پادشاه نیز مستعد بوده است. چنانچه از قصص‌الخاقانی نقل‌ شده در سال (۱۰۶۰ ه.ق) که پل ساخته شد و به پل شاهی شهرت یافت.

آنچان که مؤلف تاریخ اصفهان گفته اساس پل قبل از عجم بوده معلوم نیست چه زمانی را در نظر داشته است ولی آنچه مسلم است این است که پیش از اسلام اساس آن پل وجود داشته و در زمان ترکمان‌ها تعمیری از آن شده و در دوران صفویه طبقه بالای آن ساخته‌ شده و در زمان بیگلربیگی صدر اصفهانی روی مرتبه فوقانی بالاخانه‌ای به نام خودساخته که در سال (۱۳۱۰ ه.ق) از طرف ظل‌السلطان خراب شده است.

وجه تسمیه پل

این پل را با اسامی: بابا رکن‌الدین، خواجو، گبرها، شیراز، حسن‌آباد، پل شاهی و تیموری خوانده‌اند.

اما این‌ که آن را پل بابا رکن‌الدین گفته‌اند ازاین‌ جهت است که در تخت فولاد که نزدیکی جاده قدیم شیراز واقع‌ شده قبر و بقعه بابا رکن‌الدین که از عرفای معروف زمان خود در سال (۷۶۹ ه.ق) وفات کرده در آنجا واقع و مورد توجه و مزار عمومی است از این‌رو پل به نام او معروف شده است.

نامیدن آن به پل خواجو به دلیل این که در مجاورت محله خواجو ساخته‌ شده است.

پل شیراز از این نظر که نزدیک جاده اصفهان به شیراز واقع شده است.

پل گبرها از نظر این‌ که گبرها از این پل به محله خود می‌رفته‌اند.

پل حسن‌آباد از جهت این‌ که محل خواجو را در قدیم حسن‌آباد می‌نامیده‌اند.

و اما پل شاهی از این‌ جهت بود که چون شاه‌عباس دوم در سال ۱۰۶۰ هجری قمری پل را کامل کرد و از هر جهت آراسته و به پل شاهی معروف شد.

پل تیموری از آن نظر گفته‌اند که تیمور به داماد خود حسن پاشا دستور داده بود که آن پل را بنا کند و بنا کرد.

مشخصات معماری پل

این پل که طولش ۱۳۳ متر و عرضش ۱۲ و معبر آن ۵/۷ متر است، از سنگ و آجر ساخته‌ شده و ۲۱ جوی و ۲۶ چشمه دارد. این پل به‌ منزله سد و از حیث معماری و استحکام بی‌اندازه زیبا و بی‌نظیر آن، شامل چهار طبقه و در دو طرف داخلی معبر فوقانی هر طرف ۵۱ غرفه بزرگ و کوچک دارد. طول سنگ‌های این پل متجاوز از ۲ متر و امتداد ستون‌های فاصله هر چشمه به سقف ۲۰ متر است. جلوی هر سقف و دیوار، پیش‌آمدگی و فرورفتگی وجود دارد اگر تخته‌ای به اندازه دهانه‌ی پل‌ها بگذارند، آب رودخانه بالا آمده و مدتی ذخیره می‌شود.

قسمت شرقی پل دو صفه مسطح سنگی وجود دارد و وسط آن دو تقریباً در کف رودخانه سنگ‌فرش مفصلی دیده می‌شود تا کف رودخانه ۱۱ پله سنگی می‌خورد، دو طرف شرقی قسمت پایین پل دو شیر سنگی بزرگ از قدیم موجود است که در بی‌مبالاتی و جهالت افراد خرابی‌هایی به آن وارد شده است.

غرفه‌ها و اطاق‌های وسط پل به همان طرز نقاشی و طلاکاری دوره صفویه باقی است و طبقه بالای اتاق‌ها را در چندین سال قبل خراب کرده‌اند. بخش پشتی و کناره‌ی این پل با خشت هفت‌رنگ تزیین‌شده که متأسفانه در اثر عدم مراقبت و یا تأثیر باد و باران همه‌ ساله تعداد زیادی از آن‌ها خراب و از بین رفته بود. از وسط پل در طرفین تالار دو راه‌ پله موجود است که به‌ وسیله آن به دو طبقه زیرین می‌توان رفت‌وآمد کرد.

تاریخ تعمیر این پل مطابق کتیبه کوفی که در طرف راست جنوبی پل رو به کارخانه نور است، در سال ۱۲۹۰ هجری به سعی نصرالله خان در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار است.

از مزایای اختصاصی این پل سدی بوده که برای آن در موقع ساختن در نظر گرفته‌اند که هر زمان اقتضاء داشته با بستن چشمه‌های پایین ، آب بالا می‌آمده و حکم دریاچه و سدی پیدا می‌کرده و ازاین‌رو گفته‌اند:

دارای جهان پناه عباس دریاچه و سد و پل بنا کرد.

وجود مناظر و باغ های اطراف و منظره دریاچه‌ای که با بستن سد ایجاد می‌شد در هنگام جلوس شاه در محل بسیار دیدنی بوده است.

معماری پل خواجو

پل خواجو به خاطر معماری و تزئینات کاشی‌کاری آن از دیگر پل‌های زاینده‌رود مشهورتر است.

این پل که در دوران صفوی یکی از زیباترین پل‌های جهان به شمار می‌رفت، بیشتر به‌ منزله سد و بند بوده‌ است. در میان هریک از دو ضلع شرقی و غربی پل ساختمانی بنا شده که شامل چند اتاق مزین به نقاشی است. این ساختمان که (شاه‌نشین) نامیده می‌شود در آن دوره جایگاه بزرگان و امیرانی بوده که برای تماشای مسابقات شنا و قایقرانی بر روی دریاچه مصنوعی به این مکان فراخوانده می‌شدند.

در گوشه‌های ضلع شرقی پل خواجو دو شیر سنگی وجود دارد که ظاهرا نماد سپاهیان بختیاری و محافظ اصفهان در عصر صفویه هستند. این پل دارای ۲۴ دهانه است که از مکعب‌های به‌دقت تراش‌ خورده ساخته‌شده و در بخش میانی، با سدهای چوبی برای گرفتن جلو رودخانه مسدود شده است.

ویژگی‌های طرح ساختمانی و معماری پل خواجو

پل خواجو که از نوع پل سدی است و به عقیده برخی نقطه‌ای اوج صنعت پل‌سازی در ایران به شمار می‌رود. عملکرد سد پل این است که می‌تواند آب را تا ارتفاع ۶ متر بالا ببرد. این پل دارای ۱۶ دریچه تخلیه آب است و در بدنه پل خواجو شیارهایی قرار دارد که کشوهایی در آن قرار گرفته و می‌توانستند این کشوها را بالا و پایین ببرند، با بالا و پایین کردن کشوها اندازه آبی را که جاری می‌شده تنظیم می‌کرده‌اند با همین کشوها عمل تنظیم آب جمع شده در پشت این پل سدی ، را انجام می‌داده‌اند. در پایین‌دست پل یک میله چوبی درجه‌بندی‌شده برای آب‌سنجی و اندازه‌گیری آب نصب‌شده است.

یکی از ویژگی‌های جالب این پل این است که زمانی که از آسمان به آن بنگرید، بنا همچون عقابی است که بال‌های خود را گشوده، کنگره‌های طبقه‌های مختلف حکم پر عقاب و شاه‌نشین مانند سر آن است.

نکته‌ی قابل ذکر دیگر در مورد معماری منحصر به فرد آن این است که اگر در طبقه‌ی پایین در انتهای عرشه‌ی پل بایستید و با زاویه‌ی ۳۹ درجه نسبت به افق ترکیب طاق‌ها، نشیمنگاه‌ها و دیوارها را نظاره کنید، از ترکیب این فضای سه بعدی و محل برخورد دیوارهای عقبی و جلویی یک شمع کامل با اشک‌هایش را می‌بینید.

اصل قرینه‌سازی در معماری پل خواجو

آثار هنری, علمی, مذهبی و فلسفی و مهندسی در تاریخ ایران سرشار از اعتقادات ایرانیان به پدیده‌ها و پندارهای متقارن, هم آهنگ و منظم است. مسلم آن است که قرینه‌سازی و ایجاد فرم‌های متقارن دست هنرمندان و سازندگان باستانی همواره از روی قصد و با هوشیاری صورت می‌گرفته است.

به‌جرأت می‌توان گفت که این قرینه‌سازی در پل در عین سادگی یکی از شگفت‌ترین قرینه‌سازی در ایران و جهان است.

پل خواجو از یک سازمان‌ دهی فضایی خطی برخوردار است که از تکرار یک سری فضاهایی که تقریباً در یک اندازه, فرم و عملکرد یکسان هستند, تشکیل‌ شده است.

در زیر پل ۲۱ تالار وجود دارد که با فاصله از هم جدا هستند و توسط یک فضای میانی به یکدیگر متصل شده‌اند. فضاهای میانی از لحاظ طول و عرض دارای تناسب هستند و نقش اساسی دارند مثلاً به وجود آوردن فضایی لازم برای تأمین نور و رؤیت دو سوی پل است.

مرمت

مرمت این پل تاریخی در سال‌ ۱۳۸۸ سر و صدای زیادی را به پا کرد و نظرات و انتقادات فراوانی در مورد این مسئله مطرح شد. برخی بر این باور بودند که مرمت این اثر تاریخی سبب می‌شود ارزش خود را از دست بدهد. دکتر شاه کرمی استاد دانشگاه امیرکبیر و شخصی که سالیان متوالی روی معماری این پل متمرکز بوده، می‌‌گوید:

حتی یک سنگ هم نباید از پل خواجو برداشته می‌‌شد.

در جریان مرمت این پل حرکت قدم به قدم که اصول مرمت آثار باستانی است در دستور کار قرار نگرفت، مثلا برای تعمیر پله‌‌های پلکان، تمامی آن‌ها به یکباره از جا کنده شدند و با این استدلال که برخی متعلق به دوران صفویه نیست، تعویض شدند که گفته می‌‌شود با پل همخوانی نداشت. به گفته‌ی بیژن روحانی کارشناس حفظ و مرمت آثار باستانی، حتی ممکن است برای سیستم آبی این سازه هم مشکلاتی به وجود بیاید، زیرا سرعت آبی که به پل می‌رسد و میزان گل و لای ته نشین شده به زوایای سنگ‌های به کار رفته بستگی داشته و سنگ‌های جدید ممکن است برای این مسئله مشکل ساز شود. در کل، بسیاری از کارشناسان زبده در این زمینه به مرمت این پل و شیوه‌‌ی آن ایراد گرفتند. در جریان مرمت و در زمان خاکبرداری از قسمت پایین پل تعداد زیادی سنگ قبر نفیس به همراه تعداد زیادی تخته سنگ حجاری شده هم کشف شدند. به امید حفظ هرچه بیشتر میراث تاریخی و ارزشمند کشورمان ایران.