برج گنبد قابوس یا کاووس؛ بلندترین برج تمام آجری جهان/تصاویر

برج گنبد قابوس بنایی تاریخی از سده چهارم هجری است که در شهر گنبد کاووس، شمال ایران در استان گلستان قرار دارد.

کد خبر: ۱۷۶۷۴

تاریخ انتشار : شنبه ۰۶ مهر ۱۳۹۸-1398 July 06

سبک معماری بنا شیوه رازی است. این بنا که بلندترین برج تمام آجری جهان به‌شمار می‌آید بر فراز تپه‌ای خاکی که نزدیک به پانزده متر از زمین بلندتر است قرار دارد.

بلندای بنا به همراه پی آن ۷۲ متر می‌باشد. گنبد کاووس در سال ۳۷۵ هجری خورشیدی و در زمان پادشاهی کاووس بن وشمگیر و در شهر گنبدکاووس که پایتخت پادشاهان آل زیار آن دیار بوده، بنا گردیده‌است.

در کنار باغ ملی شهر گنبدکاووس که سربازخانه قابوس وشمگیر بود، بر روی تپه مصنوعی به ارتفاع ۱۵ متر از زمین‌های اطراف، برجی است بسیار زیبا و باشکوه که هر بیننده محو تماشای آن می‌شود. این برج که مقبره قابوس پسر وشمگیر شمس‌المعالی است و به سرپرستی خود او بنا شده است، از سطح تپه ۵۰ متر ارتفاع دارد که ۳۲ متر آن از پای برج تا قاعده بالای هرم ناقص است و از آغاز مخروط تا نوک آن ۱۸ متر است. آجرهایی که در آن برج بکار رفته از خاک گلشن است که خاک ساروجی است و این خاک را در زمان ساخت برج با اسب از دامنه کوه مینودشت آوردند.

این بنا در سال ۳۹۷ قمری ساخته شده و معماران زبردست و کارگران برای ساختن این برج ده‌ضلعی پنج سال کار کردند. روزنه کوچکی در سقف بنا و رو به شرق ساخته شده که به‌ نظر می‌رسد بازگذاشتن روزنه و به‌خصوص زینت دادن به آن بی‌ارتباط با عادات چندین هزار ساله چادرنشینان نباشد که همیشه منفذ چادرهایشان را رو به آفتاب قرار می‌دادند تا نخستین پرتو آفتاب در هر بامداد به پیکر قابوس بتابد.

متن كتيبه کوفی بنا چنين است:

بسم الله الرحمن الرحيم:به نام خداوند بخشنده مهربان

هذا القصر المعالی:اين است كاخ عالی

الامير شمس المعالی :امير شمس المعالی

الامير ابن امير:امير فرزند امير

قابوس ابن وشمگير:قابوس فرزند وشمگير

امر به بنائه في حياته:فرمان داد به بناي آن در زندگي خويش

سنه سبع و تسعين ثلثمانه قمريه:سال سيصدو نود و هفت قمری

و سنة خمس و سبعين و ثلثمائيه شمسيه:سال سيصدو هفتاد و پنج شمسی

نام‌گذاری و جایگاه گنبد قابوس در ادبیات فارسی

قدمت شش هزار ساله گنبد کاووس، مربوط به سرزمین مادریاش، جرجان باستانی است. بقایای این شهر، که در کنار گنبد کاووس قرار گرفته است، سندی بر شهرنشینی اجدادِ مردمِ این منطقه است. از زمان هخامنشیان تا کنون، این شهر با نامهای وَرْکانْ یا وَرْکانه، هیرکانی یا هیرکانیا، جرجان یا گرگان نامیده شده است؛ و در نهایت در اواسط حکومت رضاشاه، در کنار خرابه‌های گرگان قدیم، شهری امروزی و مُدرن، که برای یکجا نشینی ایلِ ترکمن ساخته شده بود،با نام گنبد کاووس بهره‌برداری شد.

سازه‌ گنبد قابوس که به اسم «میل گنبد» هم شناخته میشود، بلندترین برج تمام آجریِ جهان، و جزو بناهای تاریخی قرن چهارم هجری است. به طور کلّی میل،‌‌ به بناهایی گفته میشُد که با ظاهری ساده و بدون تزئیناتی خاص، بهعنوان نشانهی بافت شهری در مسیر کاروان‌ها ساخته میشُد، و شب‌‌ها با روشن کردن آتش در قسمت فوقانی آن، مسافران را راهنمایی میکردند. میل‌‌ها با اینکه از زمان ساسانیان در ایران رواج پیدا کردند، امّا ساختشان در قرون چهارم تا ششم هجری بیشترین رونق را یافت.

گنبد قابوس و یا میل گنبد نیز با استناد به کتیبهی حکّاکی شده‌ی دور بنا، که به خطِّ کوفی نگاشته شده، در زمان پادشاهی عنصرالمعالی، کی‌کاووس بن اسکندر بن قابوس بن وُشمگیر بن زیار، از پادشاهان آل زیار در سال ۳۷۵ هجری ساخته شد، و پس از مرگش به مقبرهی او بدل شد. این برج آجری نام خود را از مدفونش گرفته است.

عنصرالمعالی اسکندر بن قابوس از نویسندگان برجسته‌ی ادب فارسی هم هست، از او کتابی به نام «قابوس‌نامه» به یادگار مانده که در ۴۴ باب برای فرزندش گیلان‌شاه تألیف شده و در آن آئین و رسم زندگی و مملکت‌داری بیان شده است. این کتاب از نمونه‌های عالی نثر ساده‌ی فارسی و یکی از برجسته‌ترین آثار نثر، پیش از نثر فنّی است.

بنای ارزشمند گنبد قابوس دو بخش کلی دارد، پی یا بدنه‌ی بنا و گنبد مخروطی‌شکلش. جنس پی این سازه مانند خود گنبد، آجری است و ۱۵ متر اولیه را تشکیل می‌دهد. در داخل این پی، فضایی گرد، مانند یک سرداب وجود دارد که در گذشته تا ارتفاع زیادی، آجر در آن کار شده بود، اما افراد سودجو برای یافتن گنج درون آن، آن را کنده‌اند و در حال حاضر کف اصلی سرداب از میان رفته است.

اما خود بنای اصلی برجی با ارتفاع ۵۳ متر، از پایین به بالا مانند یک مخروط است که از قطر آن کم می‌شود. قطر سازه در پایین، ۱۷ متر و در بالاترین حد خود به ۷/۹ متر می‌رسد. بر روی بدنه‌ی بیرونی بنا ۱۶ دندانه‌ی ۹۰ درجه از جنس آجر ساخته شده است که فاصله‌ی یکسانی از هم دارند.

قسمت استوانه‌مانند برج، ۳۵ متر ارتفاع دارد و بر روی آن گنبدی مخروطی سوار شده است که ساده و بی‌آلایش است و تنها روزنه‌ای به طول ۲ متر بر قسمت شرقی آن قرار دارد که از پایین تا بالا، عرض آن از ۸۰ تا ۷۳ سانتی‌متر کم می‌شود. درب ورودی برج در سمت جنوبی قرار دارد و ارتفاعی ۵/۵ متری و پهنایی ۵/۱ متری دارد.