مقبره بایزید بسطامی از زیباترین بناها در مسیر شاهرود به بسطام/عکس

مقبره بایزید بسطامی یکی از زیباترین مجموعه‌های معماری ایران است که در مسیر شاهرود به بسطام قرار دارد.

کد خبر: ۲۵۰۸۰

تاریخ انتشار : دوشنبه ۲۵ فروردين ۱۳۹۹-1399 January 25

مجموعه آرامگاه بایزید بسطامی را می‌ توان جزو آن گروه از مجموعه‌های آرامگاهی بزرگ با طرح نامنظم دانست که قدیمی‌ترین آثار آن به قرن‌های سوم تا پنجم تعلق دارند، اما بیشترین قسمت‌های آن در دوره ایلخانیان و پس از آن ساخته شده است.

بایزید بسطامی

از زندگی سلطان العارفین بایزید بسطامی اطلاعات خیلی دقیقی در دست نیست. فصیح احمد خوافی او را زاده سال ۱۳۱ هجری نوشته است و جَد او سروشان را والی ولایت قومس (کومش) دامغان امروزی دانسته است. بنا بر برخی روایات، جَد بایزید بسطامی زرتشتی بود و پدرش یکی از بزرگان بسطام بود.

بایزید بسطامی در سال ۲۶۱ درگذشت و او را در خانقاه وی دفن کردند.

مشخصات معماری بنا

آرامگاه بایزید بسطامی فاقد هرگونه تزئین و داری یک پنجره مسقف آهنی است. روی قبر یک سنگ مرمر قرار دارد که کلماتی از مناجات مشهور حضرت علی بن ابی‌طالب (ع) بر آن حک شده است. بسطام یکی از شهرهای استان سمنان و در ۶ کیلومتری جاده شاهرود به آزادشهر است. مسیر جنگل ابر هم از نزدیکی همین شهر می‌گذرد. آرامگاه بایزید بسطامی، در شهر بسطام ، ۶ کیلومتری شاهرود در مجموعه‌ای مشتمل بر یک مسجد، چند مزار و بنا واقع است.

این مجموعه در مرکز شهر بسطام و در مجاورت مسجد جامع و مدرسه شاهرخیه قرار داشته است و اکنون نیز مهم‌ترین اثر تاریخی این شهر به‌شمار می‌آید.

با فاصله اندکی از آن، مزاری برجی شکل با گنبد رُک وجود دارد که به امامزاده محمد، فرزند امام جعفر صادق علیه‌السلام، منسوب است و گفته می‌شود که امام او را برای راهنمایی مردم، همراهِ بایزید به بسطام فرستاده بود.

به قولی، او پیش از درگذشت بایزید فوت کرد و در محل کنونی به خاک سپرده شد. مقدسی در قرن چهارم، ضمن اشاره به شهر بسطام به عنوان شهری آباد، از مسجد جامع سخن به میان آورده اما به مزار امامزاده محمد یا مزار بایزید بسطامی اشاره‌ای نکرده است. ناصر خسرو نیز که در ۴۳۵، در سفر از نیشابور به دامغان، از این شهر عبور کرده، گفته است که تربت شیخ بایزید بسطامی را زیارت نموده، اما به مزار امامزاده محمد اشاره نکرده است؛ در حالی که میان مزار بایزید و آرامگاهی که به امامزاده محمد نسبت داده شده، تنها چند متر فاصله است. به گفته اعتمادالسلطنه مزار امامزاده محمد‌ بن جعفر در روستای چهارده کلاته در گرگان است.

حمداللّه مستوفی در اشاره به بسطام، تنها از مزار سلطان العارفین ابویزید طیفور‌ بن عیسی سروشان یاد کرده است. به همین دلیل مزار بایزید بسطامی یکی از قدیمی‌ترین آثار برجای مانده در این مجموعه به‌شمار می‌آید. البته روی مقبره بایزید سنگی است متعلق به آرامگاه قاضی ملک که احتمالاً از حکام ایالت قومس بوده است. می‌توان حدس زد این سنگ بعد‌ها روی مقبره بایزید قرار داده شده باشد.

آثار موجود در جنوب آرامگاه

در جنوب ایوان ورودی، در نزدیک مدرسه شاهرخیه و در شرقی‌ترین بخش مجموعه، مزاری وجود دارد که به علاءالدین محمد آخرین شاهزاده غوری، منسوب است و تاریخ احداث آن را در حدود ۶۱۲ دانسته اند.

دالان ورودی و ایوان جبهه غربی آرامگاه

پیش‌طاق و دالان ورودی جبهه غربی مجموعه، در زمان الجایتو ساخته شده و در کتیبه‌ای که در یکی از حاشیه‌های گچ‌بری سردر ورودی و دالان فوق وجود دارد، نام الجایتو و تاریخ ۷۱۳ درج شده است. ایوان واقع در غرب صحن مجموعه نیز اندکی پس از ایوان شرقی و در قرن هشتم ساخته شد. فضای مجاور ایوان غربی که به سرایدار مجموعه اختصاص یافته، تاریخ ندارد.

آثار باستانی موجود در بخش جنوب شرقی آرامگاه

مسجدی کوچک در بخش جنوب شرقی مجموعه و فضایی در کنار آن وجود دارد که آن را متعلق به قرن دوم یا اوایل قرن سوم دانسته اند.

مقبره بایزید بسطامی

مسجد بایزید و مناره مجاور آن از دیگر آثار بسیار قدیمی این مجموعه‌اند. این مسجد شامل دو شبستان است که شبستان بزرگ‌تر به شبستان مردانه و شبستان کوچک‌تر به شبستان زنانه مشهور است. فضای موسوم به شبستان زنانه، مسجدی است از دوره ایلخانیان (اواخر قرن هشتم) که فضای هشتی مجاور آن در همین دوره یا اندکی بعد احداث شده است. روی یکی از دیوارهای مسجد نقوشی با تاریخ ۵۱۴ وجود دارد.

خانیکوف به محرابی اشاره می‌کند که تاریخ ۶۶۰ داشته، ولی اینک اثری از آن باقی نمانده است. فریزِر که در ربع نخست سده نوزدهم میلادی (اوایل قرن سیزدهم) این مجموعه را دیده، به کتیبه‌ای با تاریخ ۶۹۹ در مسجد اشاره کرده است.

به علاوه، خود او طرحی از این مجموعه ترسیم کرده که بر اساس آن سقف این مسجد گنبدی شکل بوده است؛ در حالی که سقف موجود این فضا مسطح و تیرپوش است و بر اساس کتیبه مورخ ۱۲۵۵ به فرمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است. به طور کلی تزئینات به کار رفته در این بنا بی‌نظیر است و می‌توان آن را با مسجد جامع نطنز مقایسه کرد.

مقبره غازان خان

مقبره مشهور به مقبره غازان خان در اواخر قرن هفتم یا اوایل قرن هشتم ساخته شده است. این بنا دارای گنبد رُک و از لحاظ معماری از نوع مقابر برجی شکل است.

برخی، احداث این گنبد و همچنین گنبد مزار امامزاده جعفر را به غازان خان نسبت داده‌اند، در حالی که اعتمادالسلطنه احداث گنبد منسوب به غازان خان را به سلطان محمد الجایتو نسبت داده است. گفته شده است که گنبد اخیر را غازان خان به عنوان آرامگاه بایزید احداث کرده و قصد داشته است جسد شیخ را به آن‌جا انتقال دهد، اما به سبب دیدن بایزید در خواب یا مخالفت برخی از فقها، از تغییر مکان آرامگاه خودداری کرده است. به احتمالی ضعیف، چنین هدفی وجود داشته است؛ زیرا اگر غیر از این بود، از همان زمان می‌توانستند بنای برجی شکل را بر روی مقبره بسازند؛ مگر این‌ که بگوییم علت عدم احداث آن روی مقبره شاید به دلیل بدنما شدن دو گنبد در کنار یکدیگر بوده است.

مجموعه بایزید بسطامی

باتوجه به این طرح، کاوش برای ردیابی آثاری از سقف گنبدی شکل نخستین آغاز شد و در ۱۳۶۳ خورشیدی کتیبه‌ای با تاریخ ۶۹۹ کشف شد که براساس آن، این مسجد در زمان ایلخانیان مرمت و فضای گنبددار مسجد بایزید توسط محمد‌بن حسین تزیین شده است. در این کتیبه به غازان خان و الجایتو اشاره شده است. همچنین آثاری به دست آمد که نشان می‌داد سقف پیشین مسجد بایزید (شبستان مردانه) گنبدی شکل بوده است.