دستکند صفاشهر؛سازه ای بی نظیر در شهری با تمدن سه هزار ساله/عکس

صفاشهر یکی ازشهرهای باستانی ایران در استان فارس است که سابقهٔ تمدن سه هزار ساله در آن می‌ درخشد.

کد خبر: ۳۷۱۵۴

تاریخ انتشار : يکشنبه ۰۳ اسفند ۱۳۹۹-1399 December 03

دستکند صفاشهر با دارا بودن بیش از سه هزار سازه دستکند از نظر کیفیت و وسعت در ایران منحصر به فرد است و از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد.

بافت قدیم صفاشهر در منطقه دوم این شهر با نام قدیمی خرمی قرار گرفته و به لحاظ معماری تاریخی، مردم شناسی و قدمت حائز اهمیت فراوان است. بیش از سه هزار سازه دستکند در این منطقه وجود دارد که در طول ادوار مختلف ساخته شده و به لحاظ تاریخی و وسعت در کشور بی نظیر است و جالب اینکه فرهنگ دستکند سازی در این منطقه هنوز در بین مردم رواج دارد.

دستکند نوع خاصی از معماری است که حداکثر استفاده از ابزار طبیعی در آن وجود دارد. این نوع سازه ها در سالهای اخیر مورد توجه سازمان یونسکو واقع شده اند.

بزرگترین مجموعه معماری دستكند فارس و نمونه بزرگ و منحصر به فرد از این نوع سازه در كشور كه در بافت تاریخی صفاشهر استان فارس قرار دارد اكنون در معرض نابودی قرار گرفته و گویا ضجه های ناقوس مانند آن،گوش شنوایی ندارد.

بافت قدیم صفاشهر مركز شهرستان خرم بید كه دارای ساختار پلكانی متعدد و از گونه معماری دستكندی بشمار می رود و به لحاظ تعداد سازه، شامل بیش از سه هزار بنای دستكند و با كاربری های متنوع است ،اكنون در معرض نابودی و یا تغییر كاربری قرار گرفته و هر روز به جای یكی از آنها ساختمان های امروزی ساخته شده با گچ و سیمان سبز می شود.

دستكند شیوه خاصی از معماری بومی است كه در ساخت آن از هیچگونه مصالحی اسـتفاده نمی شـود و به نوعی از طریـق ایجـاد فضاهایی در بستر كوه و سنگ ساخته و از تركیب فضاهای خالی و پر ایجاد می شود به نحوی كه این شاهكار معماری به گونه های متفاوتی در اقلیم های مختلف ایران رویت شده است.

سازه های معماری دستكندی كه در كشور ایجاد شده هر كدام از ابعاد مختلفی نظیر شرایط جغرافیایی، اقلیمی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، دفاعی و مذهبی قابلیت بررسی دارند كما اینكه كارشناسان امر نوع معمـاری دستكند را بـه لحـاظ شـكل ظـاهری، فـرم داخلـی و نوع كاربری بـه صـورت هـای مختلـف تقسیم بندی می كنند.

بافت قدیم صفاشهر واقع در استان فارس با دارا بودن بیش از سه هزار سازه از این نوع با كاربری های متنوع و سطوح مختلف از نظر كیفیت و وسعت در ایران منحصر به فرد است و از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

در پی خشكسالی ده ساله اخیر ضرورت توجه به صنعت گردشگری و ظرفیت های این حوزه بیش از گذشته احساس می شود و گردشگری استان فارس با دارا بودن اینگونه ظرفیت های ناشناخته و یا كمتر شناخته شده كه هركدام به تنهایی قابلیت تبدیل شدن به مقصد اصلی گردشگران خارجی و داخلی را دارند به دلیل نبود اطلاع رسانی درست و زیرساخت های مورد نیاز از این ظرفیت ها استفاده چندانی نمی شود و هرساله نیز بخشی از این سازه ها به دلیل بی توجهی در معرض نابودی و تخریب قرار می گیرند.بافت قدیم صفاشهر در منطقه دوم این شهر با نام قدیمی خرمی قرار دارد و به لحاظ معماری تاریخی،مردم شناسی و قدمت حائز اهمیت فراوان است.

ریشه در دوره ساسانیان

صفاشهر داری بافت چند گانه پلكانی است كه بخشی از معماری و خانه های سنتی آن تاكنون پا برجا باقی مانده وضرورت حفظ وحراست آن به شدت احساس می شود.جابر حیدری فرد، قدمت تاریخی ترین دستكندهای بافت قدیم صفاشهر را متعلق به دوره ساسانیان دانست ،بافت قدیم صفاشهر چند لایه است كه با توجه به وجود قنات های كهن همچون زه ،ملك آباد و پیره زن و دالان های آبی زیرزمینی كه هنوز به دلیل شیوه خاصی مهندسی آب در قدیم وجود دارند و باغ های فراوان موجود درآن دیدنی ودر خور توجه تاریخی و فرهنگی است.

بیش از سه هزار سازه دستكند در این منطقه وجود دارد كه در طول ادوار مختلف ساخته شده و به لحاظ تاریخی و وسعت در كشور بی نظیر است و جالب اینكه فرهنگ دستكندسازی در این منطقه هنوز در بین مردم رواج دارد. در این نوع معماری داخل سنگ به عمق ده ها متر و در ارتفاعات مختلف حفاری می شود و به كاربری های متنوع اختصاص پیدا می كند و این نوع معماری بیشترین همخوانی را با عناصر طبیعی مانند زلزله و آب و هوا دارد.

شهری با سازه ای بی نظیر در ایران

حیدری فرد این نوع معماری را بی نظیر توصیف كرد و اظهار داشت: در ده های اخیر توجه جهان از جمله سازمان یونسكو به این نوع معماری جلب شده كه نمونه هایی از این نوع معماری در كشور و استان فارس نظیر مسجد سنگی داراب وجود دارد اما این سازه ها اغلب تك بنا هستند در صورتی كه دستكندی های بافت قدیم صفاشهر به لحاظ تعدد، گوناگونی و دارا بودن رده های مختلف تاریخی در سطح استان فارس و ایران بی نظیر و منحصر به فرد هستند.

برای اولین بار در همایش ملی دستكندی های ایران در همدان كه مهرماه ۹۷ برگزار شد معرفی خوبی از بافت قدیمی صفاشهر صورت گرفت اما نیاز است كه این بافت بصورت كلی بعنوان یك شهر و سازه دستكندی ثبت میراث ملی و حتی جهانی شود.وی این منطقه را یكی از ظرفیت های عظیم فارس در حوزه میراث فرهنگی و گردشگری دانست.

وی بر لزوم حفظ ،حراست وساماندهی بافت قدیم صفاشهر تاكید كرد و گفت: وجود آثار ثبت ملی شده همچون مسجد جامع و سایر خانه ها و بناهای قدیمی و خصوصا قبرستان قدیمی علما وبزرگان كه در این منطقه قرار دارد و به شدت در معرض نابودی است از مشخصه های دیگر بافت قدیم صفاشهر است.

وی همچنین حفظ بافت قدیم صفاشهر را از نظر اهمیت مردم شناسی ومیراث ناملموس آن بسیار مهم دانست و افزود: با احیا و حفظ بافت قدیم این منطقه آداب و رسوم آن به حیث مردم شناسی نیز احیا و حفظ خواهد شد.

این فعال فرهنگی افزود: قبلا با همكاری میراث فرهنگی و شهرداری بافت مذكور با كاربری توریستی تعریف و مصوب شده اما تا رسیدن به هدف راه زیادی در پیش است واین مهم همچنان باید در طرح تفصیلی شهر دیده ومعرفی شود.

وی مهمترین آسیب بافت قدیم صفاشهر را عدم توجه تخصصی به آن دانست و اظهار داشت: عدم تناسب كاربری های جدید این محدوده با بافت سنتی گذشته وهمچنین عدم وجود طرح علمی و عملی برای این بافت از مشكلات عصر جدید آن است كه روز به روز وضعیت را وخیم تر كرده است.

رایزنی وتعامل بسیار خوبی با معاونت میراث فرهنگی استان فارس انجام شده كه آنها هم به ارزش بافت قدیم صفا شهر واقف شده اند و قول مساعد برای هرگونه حمایت در زمینه بررسی وشناسایی و كمك به حفظ و پایداری این بافت داده اند.

با توجه به اینكه بافت مذكور در منطقه شهری قرار دارد تعامل و جدیت شهرداری و شورای این شهر نیز برای حفاظت و حراست و جلوگیری از تخریب و نابودی بافت تاریخی صفاشهر بسیار موثر است.در بسیاری از مواقع در سالیان گذشته شاهد تخریب سازه ها و خانه هایی با معماری بومی دستكندی این منطقه بوده ایم كه به جای آن ساختمان های اسكلت فلزی با گچ و سیمان و آجر سر درآورده است.

با احیای فرش بافی و دستبافته های كهن و تاریخی خرمی(بافت قدیم صفاشهر) و هنر كم نظیر رنگرزی در این منطقه و همچنین مرمت و بهسازی كاروانسرای تاریخی قاجاریه و قصر كهن بهرام دهبید می توان رونقی تازه به اقتصاد، اشتغال و توسعه گردشگری این منطقه داد و از مهاجرت ساكنینی كه در پی خشكسالی های ده ساله گذشته كسب و كار خود را از دست داده اند به شهرهای بزرگتر از جمله شیراز جلوگیری كرد.وی مهمترین روستاهای هدف گردشگری شهرستان خرم بید را شهیدآباد ،قاضیان ،خورجان ، قشلاق و قصر یعقوب دانست و برای هر یك ویژگی های ممتازی را برشمرد.

بافت قدیم صفاشهر وارد طرح جامع گردشگری شد

با اقداماتی كه در این شهرستان انجام شده بافت قدیمی صفاشهر وارد طرح جامع گردشگری این شهرستان شد و از این به بعد تمام ساخت و سازهای این محدوده در چهارچوب مقررات انجام خواهد گرفت. با تعریف بافت قدیمی صفاشهر به عنوان منطقه ویژه گردشگری از تخریب این بافت جلوگیری شده و شهرداری نیز برای تمام ساخت و سازهای این منطقه ملزم به گرفتن استعلام از اداره میراث فرهنگی است و ساخت و سازهای جدید نیز باید مطابق با مصالح و معماری بومی این منطقه باشد.

در حال حاضر بودجه كافی برای مرمت و بهسازی این بافت در اختیار میراث فرهنگی این شهرستان قرار ندارد.برای ثبت ملی كل بافت تاریخی صفاشهر كه با معماری دستكندی ایجاد شده در گذشته اقداماتی صورت گرفته اما هنوز این امر محقق نشده و نیاز به همت و تلاش بیشتر در سطح مدیریت استان فارس وجود دارد. تاكنون سه اقامتگاه بوم گردی در بافت قدیم صفاشهر ایجاد شده و چندین درخواست دیگر نیز به اداره میراث فرهنگی شهرستان خرم بید واصل شده كه در حال بررسی آنها هستیم.

در سالهای اخیر آگاهی لازم نسبت به ارزش تاریخی و فرهنگی این بافت در بین ساكنین ایجادشده و آنها برخلاف گذشته در حفظ و نگهداری از آن مشاركت بیشتری می كنند ودیگر كمتر شاهد این مساله هستیم كه در كنار سازه های دستكندی این محدوده ساختمانهای بلوكی و آهنی سبز شود.امیدواریم دولت در حوزه اعتبارات برای حفظ و احیاء این منطقه تاریخی همكاری بیشتری انجام داده و مردم نیز در این زمینه مشاركت لازم را داشته باشند.

شهرستان خرم بید به مركزیت صفاشهر در فاصله ۱۷۸ كیلومتری شمال شیراز واقع است.