تنگه تکاب؛محل ایستادگی سردار ایرانی آریوبرزن مقابل لشگر اسکندر+عکس

به‌جز سابقه‌ تاریخی، دلیل اصلی شهرت تنگه تکاب فقط یک چیز است. این تنگه محل رویارویی سردار شجاع ایرانی در مقابل لشگر بزرگ اسکندر مقدونی است.

کد خبر: ۳۸۶۱۲

تاریخ انتشار : شنبه ۱۴ فروردين ۱۴۰۰-1400 January 14

گردشبان (gardeshban.ir) :

تنگه تکاب یا تنگ تکاب،‌ یک مسیر یا جاده تاریخی و طبیعی است که اتفاقات تاریخی بسیاری در آن رخ داد. شاید کمتر مسیر ترددی در ایران به توان پیدا کرد که به‌اندازه این تنگه مورد اشاره تاریخ‌نگاران و باستان‌شناس‌ها قرار گرفته باشد. این تنگه در نزدیکی شهر بهبهان در استان خوزستان قرار دارد.

تنگه تکاب یکی از جاهای دیدنی استان خوزستان محسوب می‌شود. این تنگه راهی کوهستانی در جاده قدیمی بین النهرین به شهر باستانی استخر و جاده باستانی خوزستان به فارس به حساب می‌آید. طول تنگه در حدود ۵ کیلومتر است و رودخانه مارون از میان آن می‌گذرد. تنگ تکاب دارای ۲ ورودی دارد، ورودی شرقی آن را سد مارون تشکیل داده است که وجود سد عملا این ورودی را مسدود کرده است و تنها می‌توان از ورودی غربی وارد تنگه شد. در سمت شمال تنگه ارتفاعات کوه «بدیل» و در سمت جنوب آن ارتفاعات کوه «خائیز» قرار دارد.

کوه بلند مشرف به تنگه تکاب

این تنگه از نظر تاریخی بسیار اهمیت است. حتما نام سردار ایرانی آریوبرزن را شنیده‌اید کسی که با تعدادی کمی سرباز مدت‌های جلوی ارتش بزرگ اسکندر مقدونی ایستادگی کرد. نبرد سپاه ایران به فرماندهی آریوبرزن و سپاه اسکندر مقدونی در این تنگه اتفاق افتاده است. این منطقه را آریوبرزن با ۲۵ هزار سرباز اشغال كرد و به دستور او در این تنگه دیواری ساخته شد.

وقتی كه مقدونی‌ها به آن‌جایی رسیدند كه مورد نظر مقصود آریو بود، سربازان ایرانی سنگ‌های بزرگی را از بالای كوه به داخل تنگه هل دادند علاوه بر آن سربازهای ایرانی این گذرگاه را از هر طرف تیر و سنگ باران کردند که تعداد بسیاری از سربازهای اسکندر کشته شدند.

این حمله باعث شکست اسکندر در آن روز و دادن دستور عقب‌نشینی به نیروهایش شد. پس از این شکست اسکندر سپاهیان آریو برزن را محاصره کرد و او در نبردی دیگر در این منطقه کشتند. آثار یك دخمه و مقبره هخامنشی در روستای «حسین‌آباد كوپن» در نزدیکی این تنگه قرار دارد که احتمال می‌رود آرامگاه آریو برزن است.

پیرنیادر کتاب ایران باستان خود به این رویداد تاریخی اشاره کرده:

پس از مطیع کردن اوکسیان، اسکندر قشون خود را به دو قسمت تقسیم کرد، پارمن یون را از راه جلگه (یعنی از راه رامهرمز و بهبهان کنونی) به طرف پارس فرستاد و خود با سپاهیان سبک اسلحه، راه کوهستانی را که به درون پارس امتداد می‌یابد را پیش گرفت. ‌آن‌ها روز پنجم به دربند پارس (یا دروازه‌ پارس نام باستانی تنگه تکاب) رسید. در این تنگه نبرد سختی بین او و آریو برزن سردار هخامنشی صورت گرفت که در نبرد اول به‌سختی شکست خورد.

از دیگر آثار تاریخی داخل این تنگه بقایای منطقه‌ «ارجان» در اطراف روستای تنگ تکاب و سنگ‌نوشته‌هایی در حاشیه رودخانه مارون قرار است. به فاصله کمی از ورودی تنگه، دو کتیبه تاریخی به خط نستعلیق ساده روی سنگی حک شده‌اند. سه عدد از سنگ‌نبشته‌ها روی سنگ‌های آهکی از کوه خاویز قاب‌سازی و کنده شد‌ه‌اند.

تنگه تکاب؛محل ایستادگی سردار ایرانی آریوبرزن مقابل لشگر اسکندر+عکس

قدیمی‌ترین آن‌ها متعلق به سال ۱۲۴۶ هجری قمری یعنی زمان فتحعلی شاه قاجار است که در قابی راست گوشه، به‌اندازه ۱ متر و ۷۷ سانتی‌متر در ۹۰ سانتی‌متر حکاکی شده است و در دل خود قصیده‌ای ۱۷ بیتی در مدح و ستایس فتحعلی شاه قاجار دارد. این اشعار در ستایش فتحعلی قاجار است که توانسته بود بعد از ۴۰ سال سرانجام دزدها و راهزن‌هایی که در این تنگه مخفی شده بودند و از کاروان‌ها دزدی می‌کردند را به‌طور کامل نابود کند.

سنگ نبشته باستانی در تنگه تکاب

۵۰ سال بعد از نگارش این کتیبه،‌یک کتیه دیگری با نوشته‌ نثر در کنار آن کنده شده است. این کتیبه هم از نوع راست گوشه و به‌اندازه ۲ متر و ۶۰ سانتی‌متر در ۱ متر و ۸ سانتی‌متر است که بخش بالایی آن با نیم دایره‌هایی در دو کنار و میانی درست مانند محراب مساجد تزیین شده است. این سنگ نبشته را که می‌توان کارنامه‌ سیاسی و فرهنگی اویس میرزا (حاکم منطقه) و فرزند فرهاد میرزا (پسر فتحعلی شاه قاجار) دانست.

این کتیبه در سال ۱۲۹۶ هجری قمری در ۳۰ سطر به خط نستعلیق خوش و با برجستگی کم درباره اهم فعالیت‌های و دستوران اویس میرزا نوشته شده است. جالب است بدانید پدر او یعنی فرهاد میرزا حکمران فارس بود و در سال ۱۲۹۴ هجری قمری برای اولین بار در تاریخ اقدام به خاک‌برداری از تالار صد ستون تخت جمشید کرد تا با رویایی دستیابی به گنجینه‌های آن ثروتمند شود که هیچ گزارشی در تاریخ از یافته‌های او ثبت نشده است. سنگ نوشته سوم هم به کارهای فرهاد میززا مربوط می‌شود.

سنگ نوشته سوم دو سال بعد از سنگ نوشته دوم با نثر روان روی کوه حکاکی شده است. این سنگ نوشته درباره تسخیر قلعه‌ای که تبدیل به محل اختفای راهزان‌ها شده بود و کشتن سردسته راهزن‌ها یعنی «فصل علی خان بهارلو» است. متن آن هم را هم می‌توانید در ادامه بخوانید:

پس از تسخیر قلعه تبر و کشتن فضل علی خان بهارلو، در باغ ایاقی شیراز جشنی شایسته ترتیب یافت و بزرگان و اعیان و نام داران برای ستایش و تبریک خدمت فرهاد میرزا رسیدند. از آن جمله فرصت الدوله شیرازی صاحب کتاب آثار عجم و شاعر آن دوران که با دیدن سربریده فضل علی، یک رباعی را فی البدیهه سرود.

از سایر آثار تاریخی تنگه تکاب می‌توان به قلعه‌ای دیگر بالای کوهی سنگلاخی در مرتفع‌ترین قسمت کوه و روی یک به تخته سنگ بزرگ ساخته شده است. روستای تنگ تکاب هم در داخل این تنگه واقع شده است.

روستای تنگ تكاب از توابع بخش مركزی شهرستان بهبهان و در ۲۲ كیلومتری شمال‌شرقی شهر این شهر قرار دارد. این روستا از جنوب‌شرقی به كوه تنگ تنكاب و از شمال به روستای گیوه چرمی محدود می‌شود و رودخـانه مارون از یك كیلومتری غرب روستا عـبور مـی‌كند. این تنگه از سطح دریا ۷۰۰ متر ارتفاع دارد و آب‌و‌هوای آن در تابستان گرم و خشك و در سایر فصول معتدل است. دسترسی به این تنگ از طریق ورود به جاده کارخانه سیمان بهبهان، پس از آن جاده سد مارون و بعد ورود به جاده روستای تنگه تکاب امکان‌پذیر است.

ویرانه های قلعه ای در تنگه تکاب

تنگه تکاب گذرگاه بسیار مهمی است چون بین دو استان باستانی ایران، فارس و اصفهان قدیم قرار داشت. در زمان‌های قدیم بدون اینکه لازم باشد کسی وارد آب رودخانه مارون شود می‌توانسته از ارجان به منطقه‌ ده دشت در استان فارس برود و شاید به خاطر همین بوده است که یونانی‌ها به تنگ تکاب «دربند پارس» هم می‌گفتند.

اهمیت تاریخی این تنگه به‌قدری بالا است که ایران‌گردان، جهان‌گردان، دانشمندان و پژوهشگران بسیاری درباره تنگه تکاب مطلب نوشته‌آند. اما در بین همه‌‌ این نوشته‌ها، نوشته جهان‌گرد مشهور ایرانی ناصرخسرو قبادیانی خاص‌تر از بقیه است. او درباره این تنگه می‌گوید:

«ارجان (تنگه تکاب) شهری بزرگ است و در او بیست هزار مرد بود. بر جانب شرقی آن رودی آب است که از کوه درآید. و به جانب شمال آن رود، چهارجوی عظیم بریده‌اند و آب از میان شهر به در برده که خرج بسیار کرده‌اند و از شهر بگذرانیده و آخر شهر بر آن باغ‌ها و بستان‌ها ساخته و نخل و نارنج و ترنج و زیتون بسیار باشد.

اول محرم از آنجا برفتیم و به راه کوهستان روی به اصفهان نهادیم. در راه به کوهی رسیدیم، دره‌ای تنگ بود. عام گفتندی این کوه را بهرام گور به شمشیر بریده است و آن را شمشیر برید می‌گفتند و آن جا آبی عظیم دیدیم که از دست راست ما از سوراخ بیرون می‌آمد. عوام می گفتند این آب به تابستان مدام می‌آید و چون زمستان شود باز ایستد و یخ بندد. با گذر از این دره به به لوردغان (لردگان) رسیدیم که از اررجان تا آن جا چهل فرسنگ فاصله داشت.

نکته مهم یادداشت‌های ناصرخسرو در این است در سال ۴۴۴ هجری قمری ۲۰.۰۰۰ نفر در این منطقه زندگی ‌می‌کردند که نشان از وجود یک شهر بزرگ دارد. ارزش این تنگه در حدی بوده است که به خاطر کو‌های بلند و رودخانه خروشان در کف آن منطقه خوب و امنی برای ایجاد سنگ نوشته بوده است به همین دلیل شاهان قاجار در این مناطق چند سنگ نوشته ایجاد کرده‌اند.کوه خاویز یا خاییز جایی است که سنگ‌نوشته‌ها روی آن کنده شده‌اند.

نخلستان های خشکیده در تنگه تکاب

این تنگه نه‌تنها ارزش تاریخی دارد بلکه به‌عنوان یک جاذبه طبیعی هم مورد توجه گردشگران است. در این کوهستان دو چشمه‌ جوشان با آب روان وجود دارند، یکی چشمه‌ بالتگستان و دیگری چشمه‌ بدیل که باعث ایجاد مناظر زیبا و طبیعی جذابی شده‌اند. وجود آب بسیار باعث شده است که در تمام این منطقه درخت‌هایی از بادام کوهی و بن پوشیده شده باشد.

البته اگر کسی برای بار اول به این منطقه سفر می‌کنند ممکن است به‌راحتی نتواند جای سنگ‌نوشته‌ها را پیدا کند چون بلندی‌های کوه خاویز ۹ تنگه دارد که از سمت شرق شروع شده ( اولین تنگه، تنگه تکاب) و به‌سمت غرب می‌رود ( آخرین تنگه، ‌تنگه خشک). هرکدام از این تنگه‌ها زیبایی‌های خاص خود را دارند و اسامی این تنگه‌ها به‌ترتیب زیر است: تنگه تکاب، تنگه سخت، تنگه گنجی، تنگه برکه‌ اشکناده، تنگه چل (چهل) سر، تنگ سر فراخ، ، تنگه مومیایی، تنگه خاویز و ‌تنگه خشک.

در قدیم هر کسی که قصد سفر از خوزستان به فارس داشت باید از همه آن‌‌ها عبور می‌کرد. بیشتر نام‌های این تنگه‌ها به خاطر شکل ظاهری یا میزان سختی عبور از آن‌ها انتخاب شده است. در مسیر تنگه تکاب دو روستای «پشکر» و روستای «تنگه تکاب» قرار دارد. در روستای پشکر را دو چشمه وجود دارد و نکته قابل‌توجه در این روستا دیدن درخت‌های لیمو و نخل در کنار هم است که شاید در هیچ جای دیگر مشابه‌ای نداشته باشد. اما روستای تنگه تکاب نزدیک به ۱۸ چشمه دارد برای همین از آبادی و سرسبزی بیشتری برخوردار است. بیشتر درخت‌ها و باغ‌های سبز این روستا پوشیده از درخت‌های لیمو، نخل، نارنج، ترنج و انگور است و از همه مهم‌تر، بهترین میوه کان ایران در این روستا تولید می‌شود.

دورنمای جاده در تنگه تکاب

کام یا کان میوه‌ای از خانواده‌ مرکبات و شبیه پرتقال است و پوست نارنجی رنگ دارد. درون آن مانند سایر مرکبات لایه لایه، ولی اندازه و شکل آن مثل خرما است. این میوه معمولاً با پوست خورده می‌شود و از آن مربا نیز تولید می‌کنند. این میوه در ایران هم رشد می‌کند. جالب است بدانید که ارزش تاریخی این تنگه به‌طور تصادفی و در سال‌های اخیر کشف شد. با ساخت سد مارون و شسته شدن لایه‌های خاک محوطه‌ تاریخی ارجان و تنگه تکاب به‌طور تصادفی اشیای بسیار ارزشمند قدیمی ساحته شده از طلا و نقره در سال ۱۳۶۱ به دست آمد. همین موضوع باعث شد تا سازمان میراث و فرهنگی کشور در همان سال این تنگه باستانی را به شماره‌ ۴۴ به ثبت آثار تاریخی برساند تا ارزش تاریخی آن حفظ شود.

البته به‌جز سفرنامه‌نویسان ایرانی با مسلمان، خارجی‌های بسیاری هم درباره این تنگه مطلب نوشته‌اند یا به آن اشاره کرده‌اند. اولین فرد خارجی که درباره این تنگه مطلبی نوشت ات «ژ. هاووس کنت» است. او بین سال‌های ۱۸۶۵ تا ۱۸۶۹ میلادی از کوه گیلویه و تنگه تکاب عبور کرد. بعد از آن «کیپرت رد» که یک گیاه‌شناس بود به بررسی گیاهان این منطقه پرداخت و اولین نقشه این تنگه را ترسیم کرد. اما بدون شک بیشترین پژوهش‌ها به‌ویژه‌ از لحاظ باستان‌شناسی در این منطقه توسط دو باستان‌شناس معروف «سر اورول اشتین» و هانیس گاوبه صورت گرفته است.

عکسی از ارتفاعات تنگه تکاب

متاسفانه تنگه تکاب آن گونه که شایسته است مورد پژوهش و کاوش قرار نگرفته است. علی‌رغم اشاره‌های تاریخی درباره این تنگه به‌سختی می‌توان گفت ارزش تاریخی واقعی آنچه اندازه است، شکی وجود ندارد که این تنگه حرف‌های بسیاری در طول تاریخ برای گفتن دارد. به‌طور مثال، نشانه‌های آشکار از چند پله‌ سنگی کوچک در دو سوی کوه‌های تنگه تکاب قابل‌مشاهده است که نشان از کاربری آن در قدیم دارد. همچنین یک پناهگاه سنگی با اسم غار توپو در این تنگه قرار دارد که متعلق به دوران پیش از تاریخ و مورد استفاده انسان‌های اولیه بوده است. همچنین وجود چند سنگ نوشته متعلق به دوران ساسانی و اوایل اسلامی که در حال حاضر تخریب شده است هم گواهی بر قدمت تاریخی این تنگه دارد.