کاروانسرای دیر گچین قم، از بزرگ‌ترین کاروانسراهای ایران/تصاویر

کاروانسرای دیر گچین قم، یکی از بزرگ‌ترین کاروانسراهای ایران، بر سر راه جاده تاریخی ری به قم است که در مرکز پارک ملی کویر قرار دارد.

کد خبر: ۴۵۶۳۹

تاریخ انتشار : جمعه ۰۹ مهر ۱۴۰۰-1400 July 09

گردشبان (gardeshban.ir) :

کاروانسرای دیر گچین قم، یکی از بزرگ‌ترین کاروانسراهای ایران، بر سر راه جاده تاریخی ری به قم است که در مرکز پارک ملی کویر قرار دارد. اسم‌های دیگه این کاروانسرا ۱۸۰۰ ساله دیر کاج، دژ کردشیر و دیر الجص است.

دیرالجص در زبان عربی به معنای دیر گچی است و چون ملات اصلی کاروانسرا را گچ تشکیل داده، آن را دیر الجص یا امروزه دیر گچین می‌نامند. ویژگی‌های منحصربه‌فرد این اثر باعث شده آن را «مادر کاروانسراهای ایران» بنامند.

دلیل اصلی آن هم مجهز بودن آن به تمام آنچه مسافران نیاز داشتند است که از آن جمله می‌توان به مسجد، آسیاب، حمام و توالت اشاره کرد. دیر گچین در بخش مرکزی شهرستان قم، ۸۰ کیلومتری شمال شرقی شهر قم (کیلومتر ۶۰ بزرگراه گرمسار)، و ۳۵ کیلومتری جنوب غربی ورامین واقع شده‌است. سازمان میراث فرهنگی این کاروانسرا را در تاریخ ۱ مهر ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۱۰۴۰۸ به فهرست آثار ملی ایران افزود. پس از ثبت ملی بنا در ۱۳۸۲ مرمت اضطراری در آن آغاز شد، که تا سال ۱۳۸۵ ادامه داشته‌است.

تماشای معماری کاروانسراهایی که روزگاری شلوغ و پر جنب و جوش بودند یکی از جذاب ترین تجربه های سفر به مناطق کویری ایران است. اوج دوران کاورانسرا سازی در ایران به زمان صفوی برمی گردد و کاروانسراهای تاریخی زیادی از آن دوره به یادگار مانده است. سوابق تاریخی عمر این بنا را به ۱۷۵۰ سال پیش نسبت می‌دهند. بخش‌هایی از این عمارت را متعلق به دوران ساسانی می‌دانند. آجرهای قرمز رنگ این کاروانسرا که با گچ در جایشان محکم شده‌اند، رگه‌های باقیمانده از معماری دوره ساسانی هستند.

کاروانسرای دیر گچین ۱۲ هزار هکتار مساحت دارد و در دوران رونقش، فضایی کافی و مطلوب برای اسکان مسافران داشته است. موقعیت مکانی این کاروانسرا با توجه به مسیر تردد کاروانیان در جاده، مناسب است و درب ورودی اش هم جایگاه مناسبی دارد. در اطراف و بیرون کاروانسرا کوره آجر پزی، آب انبار، و قبرستان نیز وجود دارد که اگر این‌ها را هم جزوی از کاروانسرا حساب کنیم، آنوقت مساحت کل بنا به ۱۹ هکتار می‌رسد. این کاروانسرا تمامی آنچه که مورد نیاز مسافران بود را در خود داشت. از مسجد و آسیاب گرفته تا حیات خلوت و حمام و سرویس بهداشتی عمومی.

دیرگچین کاروانسرایی است با پلان منظم چهارایوانی مربعی شکل که مشتمل بر۴ برج در گوشه‌ها و رئوس ساختمان و ۲ برج نیمه مدور در ورودی بنا که در بخش جنوبی عمارت قرار دارد.این بنا که ۱۰۹ متر طول و ۱۰۸ متر عرض داشته و بر لبه دیواره‌های بلند بیرونی آن کنگره‌هایی به چشم می‌خورد که جنبه دفاعی داشته‌اند.

معماری این بنای زیبا چهارایوانی است که ۴۴ حجره، حیات خلوت، شاه نشین، ۸ شترخانه، ۲ مغازه نگهداری کالا، مسجد، منظر شاهی و حمام است. اتاق یا حجره مسکونی مشابه در کنار هم قرار گرفته‌اند. حجره‌ها پنجره‌ای ندارند و از یک ورودی کوچک هلالی شکل می‌توان به آنها داخل شد. این بنا دارای چهار برج گرد در گوشه‌ها است و دو برج با قاعدهٔ نیم‌بیضی در دو سوی سردر اصلی قرار گرفته‌اند که سردر، خود در وسط دیوار جنوبی جای دارد.

نکته‌ی جالبی که در مورد اتاق‌های این کاروانسرا وجود دارد، آرایش و نحوه‌ی چیدمان عجیب آن‌هاست که از ترکیب و اسلوب شترخوان‌ها و موقعیت ورودی آن‌ها نشأت گرفته و در سایر کاروانسراها شکل دیگری داشته که در مساحت و ابعاد تشکیل‌دهنده کاروانسراها تأثیر مستقیمی می‌گذاشت.

همچنین طاقچه‌های هنرمندانه با تورفتگی و قوس‌های زیبا را در این بنا می بینید که با ذوق و هنر استادکاران و هنرمندان آن دوران ساخته شده و در انتهای ایوان ورودی کاروانسرا نیز اتاقی وجود دارد که به نظر می‌رسد شاه‌نشین بوده و مسافران و میهمانان ویژه‌ای از آن‌ها برای استراحت استفاده می‌کردند.

همچنین مسجد عمارت در بخش سمت راست ورودی بنا قرار گرفته و قدمت محراب آن نیز به دوران حکومت سلجوقیان باز می‌گردد.

دو چاه فاضلاب و آب در کاروانسرا برای تأمین آب سرد حمام تعبیه شده و در قسمت توالت‌ها ۶ چشمه را می بینیم که سازندگان، آن را توسط یک دیوار از حمام جدا کرده‌اند. یک آب‌بند و قبرستانی متعلق به دوران اسلامی در ضلع جنوب غربی است که روی قبرهایش را با آجر پوشانده‌اند.

طبق گفته‌های سازمان نظام مهندسی استان قم، دیوار کاروانسرا ضخامتی یک متری، با ارتفاع ۵ و طول ۸۰ متر دارد. این دیوار در هر ضلع، یک مربع ایجاد کرده که با توجه به تناسبات معماری، مشخص می‌شود که تا چه اندازه در طراحی و ساخت این بنا فکر شده است.

در اطراف کاروانسرا مجموعه عمارت های خشتی زیادی هست که متعلق به دوران قاجارند. طراحی این عمارات مستطیل و ۲۰۰ در ۳۰۰ متر است و به صورت کاملا منظم در اطراف دیوار خشتی ساخته شده اند.