gardeshban.ir

روزگاری نه چندان دور، باغ و برج خلعت پوشان از معروف‌ترین بوستان‌های دارالسلطنه‌ی تبریز در زمان ولیعهد نشینی حکومت قاجار بود.

در آن دوران خلعت اعطایی شاهان را با تشریفات مخصوص بر دوش رجال حکومتی آذربایجان می‌نهادند ولی با گذشت زمان اکنون این ظرفیت بی بدیل تبریز با وجود ویژگی‌های خاص برای تبدیل به باغ موزه، در غبار فراموشی فرو رفته است. 

 برج خلعت پوشان گوشه‌ای فراموش شده‌ از تاریخ تبریز کهن است، تبریزی که زمانی به باغ شهر مشهور بود حال آخرین باغ تاریخی برجای مانده‌اش از دوران شاهان قجری و صفوی در وطن با غربت و بی مهری سر می‌کند.

عمارت آجری زیبایی که ریخت‌وپاش‌های زیادی از ولیعهد نشینان تبریز را تجربه کرده، اکنون در وضعیت اسفناک و دور از شأن و جایگاه تاریخی تبریز قرار دارد.

برج خلعت پوشان تبریز در بیرون از محدوده‌ی شهر در کنار منطقه کرکج، در نزدیکی روستای باسمنج  و در کنار جاده‌ی قدیم «تبریز- تهران» واقع شده است.

 نظرهای متفاوتی در مورد تاریخ دقیق احداث باغ خلعت پوشان تبریز و عمارت کوشک آن بیان شده است، ولی هیچ سند و مدرک مستندی نسبت به ساخت آن در دوره زندیه و صفویه وجود ندارد.

 مرحوم عبدالعلی کارنگ که مطالعات ارزشمندی درباره بناهای تاریخی تبریز انجام داده، در خصوص این باغ نوشته است: «در ساحل جنوبی مهران رود و در وسط مزرعه سرسبزی که امروز مزرعه نمونه دانشکده کشاورزی محسوب می‌شود، برج آجری منشوری شکل بلندی از دور نظر هر عابری را به سوی خود جلب می کند، این برج را برج خلعت پوشان می‌نامند ظاهرا در اواخر دوران صفویه بنا شده است»(مقاله باغ خلعت پوشان تبریز و کوشک میان آبی آن).

 همچنین ناصرالدین شاه قاجار نیز در سفر سوم فرنگستان در روزنامه خاطرات خود، ماجرای حضورش در بنای برج خلعت پوشان را این‌گونه شرح می‌دهد: « امروز باید به تبریز برویم... یک فرسخی، سرازیر راندیم. خلاصه رفتیم به عمارت خلعت‌پوشان. همان عمارتی است که پیش دیده بودیم. مرتبه بالایی و پایینی دارد و دورتا دور عمارت، آب است و پلی روی آب به عمارت بسته شده‌است. رودخانه کوچکی هم در پشت این عمارت می‌گذرد.

همه جهت سه سنگ آب از او می‌گذرد... همین که بالا رفتیم، سرم گیج خورد و افتادم. امین‌السلطان و سایرین هم که آمدند، به همین حالت غش کردند و دل‌شان به هم خورد. مدتی طول کشید تا حال آمدیم. این بالاخانه را فرش کرده و ساخته بودند که قونسول‌ها را اینجا به حضور بیاورند.

من دیدم افندی با آن تن گنده محال است بتواند از این راه پله بالا بیاید. گفتیم فرش‌ها را برچیدند و اطاق پائین انداختند و از بالا، پائین آمدیم... تغییر لباس دادیم و جقه سر گذاشتیم و امین السلطان و امیرنظام هم حاضر شدند...قونسولها آمدند همین که اینها رفتند، کشیش آمد...» (روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه، سفر سوم فرنگستان، چاپ دوم  1371، صفحه 78.

برخی معتقدند آخرین مراسم اعطای خلعت در این مکان در سال 1330 ق، در زمان حکمرانی صمد خان مراغه‌ای بوده است.

یک تاریخ پژوه ، با بیان این‌که اکثر شهرهای ایران در گذشته باغ شهر بودند، گفت: برخی از این باغ‌ها حکومتی- دولتی و برخی شخصی بودند؛ به عنوان مثال باغشمال تبریز باغی دولتی و حکومتی بود که عمارتی نیز توسط شاهان در آن ساخته شده بود.

هیچ کدام از باغات تبریز را نتوانستیم نگهداری کنیم

 کریم میمنت نژاد افزود: اکثر باغات در دوران حکومت صفوی و قاجار در شهری مانند تبریز که دارای جایگاه سیاسی بود، نزدیک به شهر، ایجاد و در هرکدام عمارتی به شکل برجی با کارکرد خلعت پوشان ساخته می‌شد، این باغات تنها مختص شهر تبریز نبود؛ بلکه تمامی شهرهایی که دارای جایگاه سیاسی بودند، چنین باغ‌هایی با کارکرد حکومتی در آن‌ها ساخته می‌شد.

 وی افزود: ریشه‌ی کارکرد و ایجاد این نوع باغات به دوره‌ی صفویه برمی‌گردد، در این دوران زمانی که حکم حکومتی از سوی پایتخت برای حاکم یا والی شهر فرستاده می‌شد، همراه حکم، خلعتی به والی یا شخصی که قرار بود به سمت جدیدی منصوب شود، فرستاده می‌شد.

 وی ادامه داد: با توجه به این‌که خلعت نشان دهنده‌ی رسم و رسوم و نشان حاکمیت بود، فرد حکومتی جهت ادای احترام به حاکم و پیشواز از خلعت از شهر خارج می‌شد و در مراسم خلعت پوشی واقع در عمارت برج خلعت پوشان که در بیرون هر شهر مستقر بود، شرکت می‌کرد.

 وی خاطرنشان کرد: فردی که از سوی حاکم زمان به سمت حکومتی منصوب می‌شد، طی مراسمی بسیار باشکوه خلعت فرستاده شده از سوی حاکم را می‌پوشید و فرمان حکومتی را تحویل می‌گرفت. معمولا با برگزاری این مراسم شأن و شخصیت تشریفات خاص حاکم رعایت می‌شد.

وی با اشاره به جایگاه سیاسی تبریز در دوره صفویه و قاجار، گفت: با توجه به ولیعهد نشین بودن تبریز در دوره‌ی قاجار، باغی همراه عمارتی به عنوان برج خلعت پوشان در خارج از شهر ساخته شد، آخرین مراسم خلعت پوشی در برج خلعت پوشان تبریز مربوط به اواخر دوره‌ی احمد شاه قاجار است که خلعتی از سوی احمدشاه به صمدخان شجاع الدوله مراغه‌ای فرستاده شد و طی مراسمی باشکوه، او به عنوان والی آذربایجان شرقی معرفی شد.

 میمنت نژاد با بیان این‌که متاسفانه هیچ کدام از باغات تبریز را نتوانستیم آنگونه که باید نگهداری کنیم، افزود: در گذشته‌ی نه چندان دور باغاتی مانند باغ امیر در یکه تکان، باغ وزیر در منطقه‌ی وزیر آباد تبریز، باغ فتح آباد و باغ شمال نیز جزو باغات حکومتی قاجار محسوب می‌شدند ولی اکنون تنها نامی از آن‌ها برجای مانده است. 

وی با بیان این‌که دیگر باغی از محوطه‌ی برج خلعت پوشان تبریز باقی نمانده است، گفت: بخشی از باغ در اختیار دانشگاه تبریز و بخشی نیز از طریق ساخت و سازهای جاده‌ای از بین رفته و از آن تنها یک عمارت آجری باقی مانده است در حالی که مشخصه‌ی اصلی یک باغ ایرانی تنها عمارت برج نیست.

 وی بیان کرد: حفظ و صیانت از تمامی آثاری که ثبت ملی شده‌اند برعهده‌ی سازمان میراث فرهنگی است، طی سه سال اخیر مرمت‌هایی روی عمارت برج انجام شده ولی این مرمت‌ها باعث شدند قسمت منتهی الیه برج که به شکل دندانه دار بود، مسطح شده و از حالت برج خارج شود.

تبریز و تاریخ پژوه ادامه داد: با توجه به این‌که این برج مرتفع بوده، دندانه‌های مسطح آن نیز محلی برای دیده بانی استفاده می‌شد، دیده بان برج زمان ورود حاکم و هیئت همراه را به همگان اطلاع می‌داد تا نقاره‌های تشریفاتی را نواخته و شأن و شکوه مراسم حفظ شود.

 وی تاکید کرد: اگر تمام کشورهای اهمیت دهنده به تاریخشان این برج را در اختیار داشتند، ابتدا باغ آن را احیا کرده و مراسم خلعت پوشی را برای جذب گردشگران به صورت نمادین در آن برگزار می‌کردند.

 دانشگاه تبریز در سال 1345، این باغ را با عنوان ایستگاه تحقیقاتی در اختیار دانشکده کشاورزی قرار داده و از آن برای انجام فعالیت‌های آموزشی و تحقیقاتی مرتبط با علوم کشاورزی استفاده می‌کند.

برج خلعت پوشان تنها ظرفیت شهر تبریز برای ایجاد یک باغ موزه است

  رضا دهقانی، مدیر برنامه و بودجه دانشگاه تبریز در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار کرد: برج خلعت پوشان اکنون به صورت قسمتی از اراضی بزرگ کرکج در داخل اراضی دانشگاه تبریز قرار گرفته است، ولی تاکنون در زمینه احیای برج اقدامی انجام نشده است چرا که اعتقاد بر این بوده که این اثر تاریخی بوده و میراث فرهنگی باید به آن رسیدگی کند.

وی با بیان این‌که هماهنگی‌ها  با سازمان میراث فرهنگی در خصوص مرمت برج خلعت پوشان انجام شده است، گفت: مقرر شده هیچ اقدامی بدون هماهنگی و نظر میراث فرهنگی در ارتباط با برج خلعت پوشان انجام نشود. طبق مطالعات تاریخی، مشخص شده حوض بزرگی مانند استخر ائل گلی تبریز البته کوچک‌تر از آن در اطراف برج خلعت پوشان وجود داشت که آب آن از طریق قنات تامین می‌شود. 

وی ادامه داد: توافق‌هایی در گذشته با شهرداری در زمینه‌ی احداث راهی برای دسترسی و بازدید عموم از برج خلعت پوشان انجام شده بود، ولی این اقدام به دلیل نبود طرح کامل منتج به نتیجه نشده است. 

وی با بیان این‌که برج خلعت پوشان تنها ظرفیت شهر تبریز برای ایجاد یک باغ موزه است، گفت:  آثار تاریخی بدون باغ زیادی در تبریز وجود دارد و بالعکس باغ‌های بدون آثار تاریخی هم وجود دارد. برج خلعت پوشان دارای باغ بسیار زیبایی است که معتقدم باید اقداماتی برای تبدیل آن به باغ موزه‌ مانند باغ ارم شیراز انجام شود.

مدیر برنامه و بودجه دانشگاه تبریز با اشاره به پیشنهاد طرحی با عنوان تبدیل برج خلعت پوشان به باغ موزه، گفت: در این طرح مقرر شده، محدوده باغ مشخص و پس از مطالعات جامع، طرح کاملی برای برج خلعت پوشان آماده شود. تمامی عملیات اجرایی براساس «طرح تبدیل برج خلعت پوشان» به باغ موزه انجام می‌شود تا باغ موزه‌ای با راه دسترسی مناسب و مراکز فرهنگی و امکاناتی برای تفریح خانواده‌ها ایجاد شود. شهردار تبریز نیز جهت اجرای مشترک این طرح قول مساعد داده است.

وی با بیان این‌که تبدیل برج خلعت پوشان به باغ موزه ظرفیت بسیار خوبی برای جذب گردشگر در تبریز است، گفت: تصمیمات ابتدایی برای اجرای طرح «تبدیل برج خلعت پوشان» به باغ موزه گرفته شده است و اکنون پیشنهاداتی نیز برای برگزاری مسابقه‌ای جهت شرکت معماران و عموم طراحان جهت ارسال طرح اولیه‌ی تبدیل برج خلعت پوشان به باغ موزه ارائه شده است.

 وی با اشاره به نقش شهرداری در اجرای طرح تبدیل برج خلعت پوشان به باغ موزه، گفت: دانشگاه با بهره گیری از مشورت و مشارکت شهرداری و میراث فرهنگی و با انجام هماهنگی‌های لازم بین این دو ارگان، عملیات اجرایی طرح تبدیل برج خلعت پوشان به باغ موزه را پیش خواهد برد.

وی افزود: راه اندازی امکانات تفریحی و فرهنگی و فضای مناسب برای جذب گردشگر در این مکان بسیار مهم است، تمامی هزینه‌ها برای تبدیل برج خلعت پوشان به باغ موزه توسط شهرداری و دانشگاه تبریز تامین خواهد شد.

دهقانی در خصوص ساماندهی محوطه‌ی برج خلعت پوشان، اظهار کرد: اکثر آثار تاریخی در ایران با آب عجین شده‌اند؛ به عنوان مثال در اطراف عمارت ائل گلی استخری پر از آب وجود دارد که این نشان می‌دهد اکثر آثار تاریخی در ایران همواره در اطراف آب به وجود آمده‌اند، میراث فرهنگی به مسائل بازسای تخصصی بسیار حساس بوده است؛ به همین دلیل همکاری‌هایی با دانشگاه هنر اسلامی تبریز در راستای بازسازی استخر اطراف برج خلعت پوشان و ساماندهی محوطه نیز خواهیم داشت.

 وی در خصوص عکس‌های منتشر شده در فضای مجازی که نشان دهنده‌ی تجمع آب در اطراف برج خلعت پوشان و تخریب آن بوده است، گفت: به هیچ عنوان چنین موضوعی صحت ندارد بلکه رها سازی آب در راستای احیای استخر برج بوده است و هیچ گونه آسیبی به برج وارد نمی‌کند؛ چرا که این برج از گذشته به گونه ای طراحی و ساخته شده که همواره اطراف آن را آب فرا گرفته است.

وی ادامه داد: با توجه به بارش‌های اوایل سال، انجام عملیات احیای استخر برج خلعت پوشان را متوقف کردیم ولی اکنون آب قنات اطراف برج احیا شده و بعد از اتمام بازسازی و محوطه سازی برج به زودی به استخر اطراف آن هدایت می‌شود.

مدیر برنامه و بودجه دانشگاه تبریز با بیان این‌که معتقدم برج خلعت پوشان قبل از مرمت و بازسازی جذابیتی برای عموم ندارد، گفت: دانشگاه مصمم به احیای برج خلعت پوشان است و بعد از انجام و اتمام مطالعات، ابتدا طرح ساماندهی، مراحل عملیات اجرایی تبدیل برج به باغ موزه و اعتبار مورد نیاز آن را تعیین می‌کند.  

میراث فرهنگی متولی اصلی بازسازی و مرمت برج خلعت پوشان است

 مهدی حافظ زاده، مدیر روابط عمومی شهرداری منطقه پنج تبریز، با بیان این‌که اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان متولی اصلی بازسازی و مرمت برج خلعت پوشان است، گفت: شهرداری منطقه‌ی پنج در خصوص ساماندهی و محوطه سازی برج خلعت پوشان آماده هر نوع همکاری با دانشگاه تبریز است.

 وی ادامه داد: با توجه به این‌که برج خلعت پوشان جزو محدوده‌ی دانشگاه تبریز محسوب می‌شود، هنوز تفاهم نامه‌ای بین شهرداری منطقه پنج و دانشگاه تبریز برای ساماندهی و محوطه سازی برج خلعت پوشان انعقاد نشده است.

 وی یادآور شد: مقرر شده جلسه‌ای بین مسئولان دانشگاه تبریز و شهرداری منطقه پنج تبریز برای حل مشکل ساماندهی محوطه‌ی برج خلعت پوشان برگزار شود.

 مرمت برج خلعت پوشان تبریز در سال جاری به پایان می‌رسد

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی نیز در رابطه با برج خلعت پوشان تبریز با بیان این‌که مرمت برج خلعت پوشان تبریز در سال جاری به پایان می‌رسد، گفت: متاسفانه در سال‌های گذشته مرمت و نجات بخشی غیرعلمی و غیرتخصصی برج خلعت پوشان تبریز توسط دانشکده کشاورزی انجام شد. 

 وی با بیان این‌که مرمت تخصصی این بنای تاریخی پس از ورود اداره کل میراث فرهنگی استان بین سال‌های ۹۱ تا ۹۴ آغاز شد، گفت: این مجموعه اقدام به استحکام بخشی بنا و دوخت و دوز ترک های ایجاد شده در طاق‌های طبقه همکف و قسمت‌هایی از نمای بنا را مرمت و همچنین اقدام به ایزوگام پشت بام بنا کرد.

وی زمان آغاز احیا و بازسازی رسمی برج خلعت پوشان توسط میراث فرهنگی را از سال ۹۶ و ۹۷ اعلام کرد.

آبدار با بیان اینکه طرح محوطه سازی و بازسازی استخر با برآوردهای اولیه جهت اجرا در اختیار دانشکده کشاورزی قرار گرفته است، اظهار کرد: اداره کل میراث فرهنگی استان در نظر دارد با تهیه طرح مرمت خود برج نسبت به تکمیل مرمت آن در سال جاری اقدام کند و لازم است در راستای توافقات سه جانبه به عمل آمده، شهرداری و دانشگاه تبریز نیز به تعهدات خود عمل کنند.

منبع:ایسنا