لاک‌تراشی؛ هنر زندگی با جنگل در مازندران

صفحه نخست / عمومی

لاک‌تراشی؛ هنر زندگی با جنگل در مازندران

لاک‌تراشی از مهم‌ترین و زیباترین صنایع دستی بومی استان مازندران محسوب می‌شود که در کنار تنوع فراوان، دارای سرگذشت پر پیچ‌وخم است.

کد خبر: ۲۰۴۷۹

تاریخ انتشار : شنبه ۲۳ آذر ۱۳۹۸-1398 September 23

گردشبان (gardeshban.ir) :

لاک تراشی یا به زبان مازنی چو تراشی(تراشیدن چوب درخت) به معنای تراشکاری و شکل دادن چوب است برای رفع نیاز روزمره از هنرهای اصلی مردم مازندران محسوب می‌شود. قدمت این هنر که با گوشت وخون مردم مازندران عجین شده و از گذشته تاکنون زینت بخش خانه‌های این دیار بوده است، به اعتقاد برخی از کارشناسان به بیش از هشت هزار سال پیش باز می‌گردد و برخی نیز به قدمت 11 هزار ساله آن تکیه می‌کنند.

در گذشته لاک تراشی یکی از شغل‌های عمده در روستاهای مازندران بوده است حتی در بخش‌هایی از مازندران روستاها و آبادی‌هایی نام «لاک تراش» یا «لاک تراشان» بر خود داشتند که امروز فقط یک روستا در شهرستان نکا در شرق استان با همین نام باقی مانده است.

لاک تراشی بر خلاف روزگاری کنونی، در گذشته جنبه صنایع دستی نداشت و یکی از تولیدات مصرفی روزانه مردم محسوب می‌شد که بیشترین کاربرد آن در آشپزخانه ها بود و افراد بسیاری در این حرفه مشغول بودند، اما امروزه با ورود وسائل صنعتی آشپزخانه و استفاده مردن از ابزارهای پلاستیکی و فلزی، لاک تراشی به یک محصول تزئینی تبدیل شده است.

به زبان ساده‌تر تغییر شکل و سبک زندگی لاک تراشی آرام آرام به حاشیه رانده شد و فقط در ویترین خانه‌ها دیده می شود.

لاک‌تراشی برخلاف دیگر هنرهای دست، چه از لحاظ شکل و ظاهر و چه از لحاظ ماهیت ارتباط تنگاتنگی با طبیعت پیرامون خود دارد و با توجه به اینکه لاک تراشی هنر چوب محسوب می شود و مازندران نیز به واسطه جنگل های انبوه دارای منابع غنی چوب است، بهتر می توان ارتباط لاک تراشی با طبیعت مازندران را درک کرد.

لاک‌تراشی شامل ساخت مصنوعات چوبی با نقش‌های الهام گرفته از طبیعت است. محصولاتی که ساخته هنر لاک‌تراشی است شامل ظروفی همچون کچه (قاشق چوبی)، جوله (وسیله ای شبیه پارچ چوبی)، برنج شور (کاسه‌ای گود و بزرگ)، قند چوله، کترا( کف گیر)، پلاکر، دونه پاج( دیس گرد چوبی برای تمیز کردن برنج )، کلز (ملاقه)و… می باشد که بیشتر در طبخ، سرو غذا و تقریبا تمامی فعالیت‌های آشپزی کاربرد دارد.

در پایین به چند نمونه لاک تراشی اشاره می‌کنیم:

لاک‌تراشی؛ هنر زندگی با جنگل در مازندران

لاک (خردخار): به ظرف بزرگی گفته می شود که دور آن رو به داخل جمع شده که در زبان محلی مازندرانی به آن «خردخار» می گویند و بیشترین استفاده ی آن برای خوردن غذا بخصوص گرماس پلا بود.

جاله یا جوله: این وسیله شبیه پارچ است که در اندازه‌های متفاوت ساخته می‌شود. کاربرد اصلی آن برای دوشیدن شیر و نگه داشتن انواع مواد لبنی بود و با نقشه‌های مارپیچ و زنجیره‌ای طراحی می‌شود.

کچه و کترا: همان قاشق است و از ساقه یا شاخه شمشاد ساخته می شود که در کنار وسایل امروزی همچنان کاربرد دارد. کچه در اندازه کوچکتر برای خوردن غذا یا آش استفاده می شود که از مهمترین مزیت‌های آن این است که در هنگام خوردن آش یا غذا گرم موجب سوختگی دهان نمی‌شود. کِتــرا شبیه به همان کچه است اما در اندازه بزرگتر که داخل آن گودی بیشتری دارد و برای هم زدن آش به‌کار برده می‌شود.

کَلــِز: از این وسیله چوبی گاهی به جا ملاقه برای هم زدن شیر و سرد کردن شیر استفاده می‌شود که در مناطق مختلف مازندران نام های گوناگونی دارد.

موارد گفته شده از مهم‌ترین تولیدات لاک تراشی محسوب می‌شوند و بیشترین کاربرد را نیز دارند.

ابزار لاک تراشی نیز همانند این هنر شامل ابزاری می‌شود که کاربرد متداول در زندگی جنگل‌نشینان دارد. کاربرد ابزار لاک تراشی وسائلی کاربردی در زندگی روزمره هستند که از پیچیدگی های صنعتی دور بوده و برخی نیز در کشاورزی و دامداری استفاده می شوند.

این ابزار شامل وسائلی ساده‌ای شامل تبر، تیشه، اره، سوهان، چوبساب، مغار ، اسکنه، رنده، رخ درشت یا دارکن، دله‌گیر و چکش چوبی هستند.

لاک‌تراشی صنعتی کامل چوبی است و به غیر چوب هیچ ماده دیگر در آن استفاده نمی شود. تقربا تمامی تولیدات لاک تراشی از چوب‌های ریشه و تنه درختان پهن برگ جنگلی همچون افرا و شمشاد ساخته می‌شوند.

دلیل این انتخاب نرمی و دوام چوب درختان پهن برگ است که به راحتی می‌توان بر روی آنان کار کرده و فرم و شکل دلخواه را ایجاد کرد. همچنین این گونه از درختان در برابر خشکی و رطوبت عکس‌العمل ناچیزی از خود نشان می‌دهند و در مقابل پیچیدگی، کج شدن و ترک خوردن مقاوم هستند.

همچنین ظروف چوبی که از ریشه درختان تهیه می‌شود سبک‌تر و در مقابل سرما و گرما مقاوم‌تر هستند و بنابراین ترک بردار نبوده و در اثر ضربه به‌سادگی نمی‌شکند.

درازا عمر محصولات چوبی نیز از دیگر دلایل استفاده از چوب به عنوان ماده اصلی لاکتراشی است. عمر محصولات لاک تراشی گاهی بیش از 100 سال بوده که البته بستگی به نوع چوب دارد.

برای برخی لوازم ضروری منزل، از ریشه متصل به ساقه که با شیب ملایمی در خاک نفوذ کرده است استفاده می‌کنند زیرا این نوع ریشه‌ها کمتر در معرض برف و باران قرار دارند و در مواجهه با شرایط آب و هوایی کمتر آسیب‌پذیر هستند.

ساخته‌های لاک‌تراشی بعد از برش کاری و شکل دهی وارد مرحله پرداخت می شوند که در طی این مرحله ابتدا ظرف را بر روی آتش گرم می‌کنند سپس مخلوطی از خاک زغال و ماست را بر روی بدنه ظرف مالیده و مجددا بر روی حرارت می‌گردانند.

این کار نه تنها استقامت چوب را بالا می‌برد، بلکه منجر به رنگ آمیزی چوب می‌شود و رنگی قرمز متمایل به سیاه را به آن می‌دهد. همانطور که گفته شد تمامی عناصر به کار رفته در لاک تراشی طبیعی است و رنگ امیزی آن نیز با مواد بومی و طبیعی انجام می شود.

لاک تراشی از انزوا تا احیا

با وجود این‌که لاکتراشی در هزاره‌های متعدد در میان خانه مردم مازندران جا خوش کرده بود و مصرف می‌شد، اما در چند دهه اخیر با ورود ابزار آشپزخانه مدرن به حاشیه رانده و در پستو خانه‌های قدیمی به فراموشی سپرده شد.

حمله ظروف سفالی به اصطلاح چینی، ظروف شیشه‌ای با اصطلاح عامه پیرکس و قاشق و چنگال‌های فلزی به سفره و طبقات آشپزخانه مردم مازندران محصولا چوبی را به قول معروف از رده خارج کرد.

البته در این میان ممنوعیت استفادهاز چوب جنگلی و قیمت‌های سر به فلک کشیده دست سخته های چوبی در مقابل با صرفه بودن ابزارهای صنعتی نیز در حاشیه راندن لاک تراشی بی‌تاثیر نبوده و عملا این کالا را به یک محصول لوکس برای ویترین خانه‌ها تبدیل کرده است.

متاسفانه با وجود این‌که تلاش هایی زیادی برای زنده نگه داشتن این هنر شده از جمله نگارش کتابی با عنوان هنر لاک تراشی در مازندران که در سال 96 به رشته تحریر در آمده و همچنین ثبت این اثر در طی سالیان گذشته به عنوان ثبت میراث آثار ملی و چندی پیش نیز این هنر توانست مهر اصالت را به دست آورد، ولی متاسفانه این هنر با قدمتی کهن در حال فراموشی و پیوستن به خاطره‌هاست.

شاید بتوان عمده دلیل فراموشی این هنر را تغییر ذائقه مردم در سبک زندگی و تمایل در استفاده از وسایل مدرن دانست ولی نبود رشته دانشگاهی برای این هنر ملی و عدم آموزشش آنبه جوانان و پیوند زدن آن با مدرینته نیز می‌توان نقش پررنگی در فراموشی این هنر نقش پر رنگی داشته باشد.

البته به گفته مسئولان میراث فرهنگی دریافت مهر اصالت ملی، ورود آن به نمایشگاه‌های صنایع دستی بین‌المللی و همچنین تبلیغات تا حدودی توانسته به حیات لاک تراشی کمک موثری کند.

البته نا گفته نماند در سال‌های اخیر شاهد موج خوبی از حمایت مردم مازندران و گردشگران برای خرید محصولات لاکتراشی به عنوان تزیئینات خانگی توانسته قدرت اقتصادی و انگیزه برای احیا این صنعت را ایجاد کند.

ایرنا

بازدید از صفحه اول ارسال به دوستان نسخه چاپی خبرنامه

لینک کپی شد

پسندها: 0

گزارش خطا

پنجره