«خلوت کریمخانی» یا «جلو‌خان»، از مشهورترین بخش‌های کاخ گلستان

صفحه نخست / عمومی

«خلوت کریمخانی» یا «جلو‌خان»، از مشهورترین بخش‌های کاخ گلستان

«خلوت کریمخانی» یا «جلو‌خان»، از مشهورترین بخش‌های کاخ گلستان است جایی که کریمخان زند مدتی در آن آرام گرفت و امروزه میزبان سنگ مزار ناصر‌الدین شاه و تخت مرمر فتحعلی‌شاه است.

کد خبر: ۲۱۵۶۴

تاریخ انتشار : چهارشنبه ۲۵ دی ۱۳۹۸-1398 October 25

گردشبان (gardeshban.ir) :

به قطع می‌توان کاخ گلستان را یکی از معروف‌ترین و پربازدیدترین مکان‌های تاریخی و گردشگری در تهران معرفی کرد که در روزهای سال، میزبان جمع زیادی از گردشگران از سراسر ایران و جهان است. (عکس‌ها ترتیب خاصی نداشته و به‌طور کلی از خلوت کریمخانی و کاخ گلستان گرفته شده است).

این مجموعه‌ی ارزشمند تاریخی که در مرکز پایتخت واقع شده است، به واسطه‌ی معماری و قدمت ساخت، توانسته است نظر بسیاری از محققان، کارشناسان و گردشگران را به خود جلب سازد. مجموعه‌ای که از ساختمان‌ها و بناهای مختلفی تشکیل شده و پیشینه‌ی احداث آن‌ها به زمان حکومت زندیه و قاجاریه بازمی‌گردد.

البته نباید از این نکته غافل شد که زمان شروع ساخت کاخ گلستان، طبق اظهارات مورخان و کارشناسان هم‌زمان با کلید خوردن ساخت عمارت «ارگ تهران»، در زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی است؛ این در حالی است که در دوران حکومت قاجاریان از این مجموعه برای نخستین بار به‌عنوان محل سکونت و منزلگاه پادشاهان قاجار استفاده شد. شاید همین امر از دلایل اصلی توسعه و پیشرفت این مکان تاریخی در سال‌ها و دوران آتی باشد.

همچنین در کنار بناها و آثار تاریخی که در این کاخ زیبا و تماشایی وجود دارد، می‌توان به اتفاقات و رخدادهای مختلف تاریخی اشاره کرد که مهم‌ترین آن‌ها، تاج‌گذاری تمامی شاهان قاجار و پهلوی است که در این مکان اتفاق افتاده است. در زمان پهلوی دوم نیز از کاخ گلستان به‌عنوان محلی برای میزبانی از روسای جمهور کشورهای مختلف استفاده می‌شد.

«خلوت کریمخانی»، نام یکی از بخش‌های کاخ گلستان است؛ ایوانی کوچک، سرپوشیده و ستون‌دار که از سه جهت باز است و در گوشه‌ای از بخش شمال غربی این کاخ و درست در مجاورت و چسبیده به دیوار «تالار سلام» این عمارت بزرگ و تاریخی، قرار دارد. خلوت کریمخانی به نام «جلو خان» نیز شهرت یافته است که در دل خود، حقیقتی تلخ و تقریبا فراموش‌ شده را ثبت کرده است. چراکه پس از دفن کریم خانزند در موزه پارس شیراز، دوازده سال بعد آقامحمد خان به علت کینه‌ای که به کریم خان زند داشت او را نبش قبر کرد و آقامحمدخان، استخوان های کریم‌خان را در راهرو کاخ گلستان تهران به خاک سپرد و هر روز روی قبر کریم خان راه می‌رفت و با نوک شمشیر برقبر کریم خان می‌کوبید .

در واقع می‌توان خلوت کریمخانی را از جمله مکان‌های پرتردد و البته دیدنی در این کاخ ارزشمند تاریخی معرفی کرد که در گوشه‌ای دنج و آرام قرار دارد. با توجه به اظهارات مورخان و کارشناسان، به نظر می‌رسد که این بنا در سال ۱۱۷۳ هجری قمری و در دوران حکومت کریم‌خان زند ساخته شده است. متاسفانه در دوران سلطنت ناصر‌الدین شاه قاجار، بخش‌های زیادی از این اثر تاریخی تخریب شده و امروزه تنها شاهد بخشی از آن هستیم. دلیل این امر نیز احداث عمارت جدیدی به نام «تالار سلام» است؛ با تغییرات صورت گرفته در آن دوران، این مکان به حیاطی کوچک تبدیل شد که با نرده‌ای از باغ گلستان تفکیک یافت. در وسط خلوت کریمخانی، حوضجوشی ساخته شده و آب «قنات شاه» از میان آن بیرون جسته و در باغ‌های سلطنتی جریان می‌یافت.

البته تغییری در ظاهر ایوان ایجاد نشد و این حیاط کوچک را به مکانی دنج و خلوت تبدیل ساخت و همین خلوتی و سکوت، نظر ناصرالدین شاه را به خود جلب کرد تا از دنج بودن آن استفاده کرده و گهگاهی به آن پناه برده و در آن مکان استراحت کند.

وجه تسمیه این بخش از کاخ گلستان به جلوخان، به دلیل قرارگیری این مکان در راه عبور اندرونی و باغ گلستان به بخشی از کاخ به نام «دیوانخانه» و نیز «تالار تخت مرمر»، است. این در حالی است که در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، این بخش به دلیل تغییر یافتن موقعیت و وضعیت بناهای کاخ، بسته شد.

اما حقیقت تلخی که شاید تاریخ گرد فراموشی بر آن پاشیده باشد، همچنان بر برگ‌برگ دفتر خاطرات کاخ گلستان زنده و پابرجا است؛ گویند که در اواخر قرن ۱۲ هجری قمری، «آغا محمدخان قاجار»، پس از پیروزی بر «لطفعلی خان زند»، آخرین پادشاه سلسله‌ی زندیه، مرتکب رفتاری ناپسند و ناجوانمردانه شد. وی دستور داد تا قبر کریم‌خان زند را که در «عمارت کلاه‌فرنگی» در شهرستان شیراز قرار داشت، بشکافند و استخوان‌های جسد کریم‌خان را به تهران منتقل کنند.

سپس امر کرد تا آن استخوان‌ها را درست در زیر پله‌های سمت راست ورودی که محل تردد وی بود دفن کنند. مکانی که امروزه به جلوخان یا همان خلوت کریمخانی شهرت یافته است. وی قصد داشت با این عمل خود و دیگر پادشاهان پس از خود از سلسله‌ی قاجاریه، هر روز هنگام ورود، بر استخوان‌ها پا بگذارند و خود نیز با نوک شمشیرش ضربه‌ای بر خاک موسس سلسله‌ی زندیه زند.

این مسئله تا براندازی حکموت قاجاریه همچنان پابرجا بود؛ سرانجام در زمان پهلوی اول، فرمان شکافتن پله‌ها صادر شد و استخوان‌ها از آن محل خارج شدند. خاکی که در زیر پله‌ها قرار داشت به‌همراه تکه‌هایی از استخوان‌ها که سالم مانده بود، به شهر قم، «مقبره‌ی شاه صفی» و «شاه سلطان حسین» انتقال یافت و در قسمتی از‌ آن مکان به خاک سپرده شد.

احتمالا به دلیل دفن بخشی از جسد کریم‌خان زند در کاخ گلستان، این بخش از کاخ به خلوت کریم‌خانی شهرت یافته است؛ البته بد نیست بدانید که روایتی دیگر نیز در مورد علت نام‌گذاری این مکان به خلوت کریم‌خانی وجود دارد؛ گفته شده است که در زمان کریم‌خان زند و در دهه‌ی ۱۱۸۰ هجری قمری، در مجموعه‌ کاخ گلستان، دیوانخانه‌ای ساخته شد که پس از ساخت، تغییرات بسیاری را در کاخ ایجاد کرد.

«سنگ قبر ناصرالدین شاه» و «تخت فتحعلی شاه قاجار»، دو اثر تاریخی است که در خلوت کریمخانی قرار دارد. تخت فتحعلی شاه قاجار، تختی است از جنس مرمر که در دوران حکومت قاجاریان برای مدت زمانی در مقابل عمارت خروجی و بادگیر قرار داشت. در دوران حکومت ناصرالدین شاه به دلیل بازسازی و انجام تغییراتی در کاخ گلستان از مکان اولیه‌ی خود برداشته شد و در زمان پهلوی دوم به خلوت کریمخانی انتقال یافت. با توجه به اشعاری که در اطراف تخت مرمر وجود دارد، قدمت آن به دوران حکومت فتحعلی‌ شاه بازمی‌گردد.

سنگ قبر ناصرالدین شاه نیز پیش از انقلاب در بارگاه شاه‌عبدالعظیم حسنی (ع)، در شهر ری قرار داشت، پس از پیروزی انقلاب از مزار ناصرالدین‌شاه برداشته و به کاخ گلستان منتل شد. سپس بعد از گذشا ۱۷ سال، در خلوت کریم‌خانی قرارگرفت. سنگ قبر با ابعاد ۲۴۹ * ۱۳۱ * ۵۰ ساننی‌متر و دارای تزئینات متعددی است که در حاشیه‌ی آن حک شده است. تصویر ناصرالدین شاه نیز که احتمالا به‌اندازه‌ی واقعی است، روی سنگ قبر نقش بسته است. همچنین در زیر پای چپ شاه عبارت «عمل استاد عباسقلی حجار»، نوشته شده است. البته با توجه به منابع و اسناد تاریخی چنین به نظر می‌رسد که «علی‌اکبر حجار»، نام پدیدآورنده‌ی اصلی سنگ قبر است. همچنین «محمد علی فروغی» یا «ذکاالملک»، در یادداشت‌های روزانه‌ی خود که به تاریخ ۲۷ شوال سال ۱۳۲۱ هجری قمری است، چنین نوشته است:

«برای سنگ قبر ناصرالدین شاه مذکور صورت ناصرالدین شاه را ساخته‌اند. حجار آن میرزا علی اکبر نامی است. می‌گویند در این صنعت مهارت دارد. از قراری که شنیدم مباشر سنگ امیر الام است. نمی‌دانم کیست، صورت شاه را از کارهای کمال‌الملک گرفته و دور آن طبقات رجال ناصرالدین شاه را می‌سازند. می‌گویند، تا به حال سی هزار تومان خرج آن شده است»