مسجد جامع ساوه راوی حکایتی هزار ساله + تصاویر

صفحه نخست / عمومی

مسجد جامع ساوه راوی حکایتی هزار ساله + تصاویر

ساوه در میان دو شاهراه مهم و تاریخی ایران قرار دارد، به‌طوری‌که یک شاهراه ساوه را از طرف شمال غرب به همدان (اکباتان) و از جانب شمال شرق به ری مرتبط می‌کند و شاهراه دیگر، به قزوین در شمال و به اصفهان در جنوب هدایت‌شده است.

کد خبر: ۲۴۵۹۷

تاریخ انتشار : سه‌شنبه ۱۲ فروردين ۱۳۹۹-1399 January 12

گردشبان (gardeshban.ir) :

از دیدگاه مدیریت امور کشور، دیار ساوه گاه تابع همدان بوده و گه قواعد و مناسبات حکومتی ری بر این شهر اجرا و جاری می‌شد و در عهد خلفای عباسی برای مدتی ساوه از متعلقات کوره قم محسوب می‌شده است.

آغاز دگرگونی‌های اجتماعی، دینی و فرهنگی در گستره ایران از قرن اول ةـ. قمری به‌تدریج آغاز شد و تازیان با حملات خون‌بار خود، همدان را فتح کردند، سپس ساوه را گشودند و عازم ری شدند و همه این‌ها به سال ۲۲ هـ - قمری رخ داد. (۱)

مسجد جامع ساوه راوی حکایتی هزار ساله + تصاویر

ساوه یکی از قدیمی ترین شهر ایران

نام و کلمه ساوه در قدیمی‌ترین متون مربوط به قرن سوم ه قمری باقی و پدیدار شده است و نویسندگان و اندیشمندانی نظیر احمد بن یحی البلاذری و ابوحنیفه داود دینوری به مناسبت‌های مختلف حوادث و رویدادهای ساوه را ذکر کرده‌اند و ابن خردا به مناطق و شهرهایی که بین شاهراه همدان به ساوه و از ساوه تا ری وجود داشته‌اند، نام‌برده است. (۲)

هیچ دانسته نیست که احداث ساوه به‌عنوان «رستاق» و یا شهر به‌طور دقیق در چه زمان رخ‌داده است. بنا به نوشته حسن بن محمد قمی بنیان ساوه در دوره کیخسرو فرزند سیاوش و پهلوانی بنام بیژن نهاده شد (۳) وبر پایه این روایت می‌توان گفت که ساوه در زمان‌های دور و پیش از ظهور اسلام سکونت‌گاهی مناسب برای زیست انسان ‌بوده است.

از دیدگاه پژوهش‌های باستان‌شناسی و معماری تاریخی، ساوه را می‌توان به‌عنوان یک‌خطه ارزشمند قلمداد کرد. تپه قلعه اسی آباد (اسیر آباد) در محدوده جانب شرق ساوه و نزدیک به امامزاده سید اسحاق قرارداد و طبق شواهد و مستندات موجود، متعلق به عصر ساسانیان است.

افزودن بر آن، دور از ذهن نیست، بقایای قلعه‌ها و تپه‌های دیگری که متعلق به‌پیش از ظهور اسلام می‌بوده‌اند، در ساوه وجود داشته که براثر عوامل مختلف از بین رفته‌اند.

بازار تاریخی مبدأ شناخت ساوه

چنانچه بازار مستقف و تاریخی ساوه را به‌عنوان ملاک و مبدأ جهت‌یابی خود قرار دهیم، در آن صورت تپه قلعه پیش‌گفته به فاصله در جنوب شرق آن بازار واقع است. در اسفند ماهه ۱۳۷۸ خورشیدی گمانه‌ها و گودال‌های آزمایشی متعددی در کف راسته اصلی بازار تاریخی ساوه حفر شدند.

نویسنده که سرپرست هیئت این کاوش را به عهده داشت، آن امور را به‌ضرورت از ساعت ۲۱ تا پنج صبح انجام می‌داد. گمانه‌ها به عمق آ متر و در برخی بیشتر از آن، اما به فاصله مناسب از یکدیگر گشوده شدند و نتایج ثمربخشی را به بار آوردند، به‌طوری‌که تعدد متنوع سفال‌های ساده، منقوش و همچنین سفال‌های لعاب‌دار، و قطعات سفالی مربوط به ناودان، ذهن و فکر ما را معطوف خود کردند. افزون بر این‌ها، شمار قابل‌توجه قطعات شیشه، فلز، گچ، جوک، کاشی لعاب‌دار و منقوش و آجرهای آسیب‌دیده از لابه‌لای انبوه خاک و خاشاک به دست آمدند. نمی‌توان ازنظر دور داشت که مصالح و عنصرهای دیگری نظیر حصیر، چوب و نورگیر سفالی، کاربرد نداشته‌اند، هرچند که هیئت باستان‌شناسی با وقت و مکان محدود، به آن‌ها دست نیافت.

در ضلع جنوب بازار پیش‌گفته، کهن‌ترین میدان ساوه وجود دارد که در مجاورت این میدان یعنی روبروی دهانه بازار نامبرده، بنای تاریخی موسوم به مسجد میدان که به آن مسجد سرخ نیز می‌گویند، همراه با مناره‌اش دیدگان انسان را به خود جلب می‌کند.

به فاصله از آن دو یادمان تاریخی و در ادامه به سمت جنوب، بنای بزرگ گنبد چهارسو (چهارسوق) قرارداد. در اواخر دهـه ۱۳۷۰ خورشیدی هنگام تعمیرات گنبد چهارسو، فرصت مقتضی پیش آمد که یک گمانه در کف بنای پیش‌گفته حفر شود. این گودال آزمایشی تا عمق سه متر پایین رفت که ماحصل آن انبوه مواد و مصالح ساختمانی همانند آجر، کاشی‌های آسیب‌دیده و تعدد و تنوع سفال‌ها بود ودراین رابطه آنچه را که در گمانه‌زنی‌های بازار ساوه کشف‌شده بود، این بار به فاصله ۱۵۵ متر از بازار، با آن‌گونه پدیده‌ها مواجه شدیم.

در هیچ‌یک از گمانه‌ها در بازار و در یک گمانه گنبد چهارسو به کف طبیعی و بکر نرسیدیم و ازاین‌روی لایه‌های کهن‌تر تاریخی در ژرفای بیش از سه متر در گمانه‌های مذکور به‌احتمال فراوان وجود دارد و در این پیوند عنصرها و اشیاء مکشوفه از مجموعهٔ گمانه‌ها را می‌توان از قرن‌های چهارم تا نهم ه قمری دوره یابی و گاه نگاری کرد.

مسجد جامع اثری از دوره قاجار

گزارش‌های مستند (همراه با عکس) که از مسجد جامع ساوه در دوره قاجار (ناصرالدین‌شاه به بعد) درزمان پهلوی تهیه و تدوین‌شده‌اند، آشکارا بیان می‌کنند که مسجد، مناره و آب‌انبار آن، به‌صورت آسیب‌دیده در میان گستره بقایای معماری و آ بنیه تخریب‌شده قراردادند. این امر بیانگر آن است که مسجد در زمان عمران و آبادانی در مرکز شهر ساوه واقع بوده به شکلی که دامنه این‌گونه آثار تاریخی تا محدوده گنبد چهارسو که به فاصله در شمال مسجد نامبرده قرار دارد، ادامه داشته است.

اما عوامل مختلف یادمان‌های مذکور را دستخوش نابودی کرد. این‌جانب برخی از تپه‌ماهورهای فرهنگی تاریخی باقی‌مانده را به فاصله ۱۰۰ متری از بنای مسجد جامع در طرف جنوب، جنوب غرب و جنوب شرق در سالهای ۱۳۷۴-۱۳۷۲ خورشیدی موردتوجه و بررسی‌های لازم قرارداد. به‌طوری‌که زیارتگاه‌های موسوم به امامزاده بشیر و امامزاده شاهزاده حسین در میان بقایای تخریب‌شده شهر قرار داشتند و در جانب جنوب و جنوب غرب تپه و ماهورهای حفاری‌شده توسط حفاران غیرمجاز، آکنده از سفال‌ها، خشت، آجر، استخوان و قطعات کاشی‌های متنوع و آسیب‌دیده ‌بودند که خصوصیات تقویم و تاریخ آن‌ها، ظرفیت قرن‌هایی از قرن سوم و چهارم هـ. قمری به بعد را گویا و نشان می‌دادند.

کوزه گران کهن‌سال ساوه‌ای از آخرین مهمانانی بودند که کوره‌ها و کارگاه‌های تولید انواع خمره و ظروف سفالی را در آنجا داشتند.

به‌استثنای پاره‌ای‌ای اندک از دیوار تاریخی گرد شهر (بارو) هیچ اثری از یادمان‌های پیش‌گفته باقی نمانده بلکه ساختمان‌ها، خیابان‌ها سایر پدیده‌هایی ازاین‌دست جایگزین آن‌ها شده‌اند.

مسجد جامع ساوه در بستر تاریخ خود شاهد رخدادها و دگرگونی‌های متنوعی بوده و دوره‌ها و تأثیرات حکومت‌های مختلف را دیده و تجربه کرده است همانند: خلفا (خلفای عباسی)، آل‌بویه، سلجوقیان دوره اول، سلجوقیان دوره دوم، ایلخانیان، صفویان و عصر پهلوی.

ساخت‌وساز اولیه این بنا، بر اساس پلان و طرح شبستان‌های ستون‌دار همراه با حیاط و باروی پیرامونی مسجد، اجرا شده که قسمت‌هایی از آن ساختار در سه جانب شرق، غرب و جنوب حیاط باقی‌مانده‌اند باروی مذکور شبستان‌ها را از فضای بیرونی مسجد جدا می‌کند و هریک از شبستان‌ها از چندین رواق تشکیل می‌شده است.

دهانه هر رواق به حیاط مرتبط است وانتهای آن توسط باروی محیطی مسجد مسدود شده است. ساختار هر رواق از دو ردیف ستون‌های موازی یکدیگر تشکیل شده، به‌طوری‌که در هر ردیف سه ستون وجود دارد. پهنای رواق‌ها بین ۲۰/۳ متر، ۱۰/۴ متر و ۴۸/۴ متر متفاوت است.

ستون‌ها از کاراسته های (ماده) گل چینه و خشت ساخته‌شده‌اند، بدنه مربع شکل ستون‌ها دارای اندازه یکدست و یکپارچه نیست طول یک ضلع از ۷۸/۱ متر تا بیش از دو متر نسبت به ستون‌های خشت وگلی دیگر، متفاوت است.

بر فراز ستون‌های پیش‌گفته قوس‌های خشتی استوارشده‌اند، این قوس‌ها نه‌تنها ستون‌ها را، بلکه در پاره‌ای‌ای نقاط خود به بارو نیز متصل شده‌اند. اندازه خشت‌های بکار رفته در ستون‌ها و در قوس‌های شکیل و ستبر، بین ۳۵*۳۵*۸ سانتیمتر، ۳۶*۳۶*۹ سانتیمتر و ۳۸*۳۸*۱۰ سانتیمتر متفاوت است و از گل به‌عنوان ملاط خشت‌ها استفاده‌شده است.

هر ستون به اقتضای جا و موقعیتی که داراست، وزن یک و یا چند قوس را تحمل می‌کند، به‌طوری‌که استاد سازنده، بازبینش و دوراندیشی که اعمال کرده، دو ستون خشت و گلی یکپارچه و چسبیده به هم واقع در کنج جنوب شرق حیاط را در حد کفایت، ستبر و استوار ساخته، تا بدان طریق پایه‌های ضخیم چهار قوس بزرگ را بر فراز آن بتواند بنا نهد و دور قوس‌ها را به‌تدریج تنظیم و بالا برد.

نگاه و امعان نظر به طرح و ساختار ستون‌ها، قوس‌ها، اندازه‌ها و کاراسته های (ماده) آن‌ها، ذهن و فکر ما را نسبت به عبور و تأثیر خصوصیات معماری ساسانی به دوره اولیه اسلامی را در مسجد جامع ساوه، احیاء و یادآور می‌کند و ازاین‌روی نظر و اندیشه رایج و غالب نسبت به گاه نگاری و زمان یابی ساختار اولیه مسجد جامع ساوه، قرن‌های دوم و سوم هـ - قمری را هدایت و تذکر می‌دهد.

نمی‌توان ادعا کرد، تمام خاکی که برای تهیه خشت و گل چینه این مسجد استفاده‌شده، کاملاً طبیعی بوده و در آن ذرات مصنوع و پدیده‌های تأثیرگذار توسط انسان در درون آن‌ها دیده نمی‌شود، بلکه این داستان واقعیت دیگری را هویدا می‌کند، به این معنا، که در بطن و داخل گل چینه و خشت‌ها، قطعات کوچک استخوان و سفال وجود دارد. این امر، دلیل روشنی است مبنی بر وجود خانه‌های مخروبه، تپه و ماهورهای تاریخی متعلق به‌پیش از محدثات اولیه مسجد که در جلگه ساوه باقی‌مانده بودند.

شمار رواق‌ها، حسب پلان اولیه، در شبستان‌ها به شرح زیر است:

شبستان طرف شرق دارای هشت رواق است که به‌موازات یکدیگر کناره‌ام قرار دارند و آخرین رواق موجود در محدوده گوشه شرق شمال، فقط ته رنگ و باریک ای‌ای از قوس آجری آن باقیمانده است.

شبستان جانب غرب از هشت رواق تشکیل می‌شد و یکی از رواق‌ها به‌عنوان آگاه (ورودی) کاربری دارد

شبستان طرف جنوب دارای هشت رواق ‌بوده است.

سقف هریک از این رواق‌ها به‌احتمال بسیار با طاق آهنگ پوشیده شده بود که بار این طاق‌ها به دیوارها، قوس‌ها و ستون‌ها انتقال می‌یافت و احتمال فراوان دارد که کاراسته (ماده) طاق‌های نامبرده از خشت و گل بوده، اما اثری از آن‌ها باقی نمانده است.

آنچه امروز سقف برخی از رواق‌ها را پوشانده، طاق آهنگ آجری از دوره‌های مختلف است.

شبستان‌های سمت جنوب و غرب به سبب ساخت ایوان، گنبد خانه و سایر محدثات که در ادوار بعد در آن‌ها رخ‌داده، شکل نخستین خود را ازدست‌داده‌اند.

بهره ایی قابل‌توجه از ساخت‌وسازهای مسجد واقع در ضلع شمال حیاط، همچنان زیرخاک باقی و محفوظ مانده‌اند و آنچه از داخل حیاط و در طرف مذکور قابل‌رؤیت وامعان نظر است، از محدثات زمان (زمان‌ها) بعد بشمار می‌رود.

طرح و پلان اولیه مسجد جامع ساوه به‌عنوان شبستان‌های ستون‌دار واقع در اطراف حیاط، با پلان مسجدهای تاریخی فهرج (در استان یزد)، سیراف (بندر طاهری) و شوش قابل‌مقایسه است با ذکر این تفاوت که باروی پیرامون مسجد شوش توسط چندین جزر حمایت و تقویت‌شده است.

کهن‌ترین نقوش و قدیم‌ترین کلمات در سه‌نقطه این مسجد باقی‌مانده‌اند و این دستاوردهای تاریخی‌هنری از تلفیق رنگ‌های سرخ، آبی لاجوردی حاصل‌شده‌اند. صور گل، بوته، غنچه، برگ، خطوط هندسی، پرنده سبک و همچنین چند واژه در کنار هم به‌عنوان خط روی آستر و پوسته گچ نقش و اجراشده‌اند و این زمینه (آستر و پوسته گچ) بر روی خشت‌های بزرگ کشیده و قوام‌یافته است. ابعاد این نوع خشت‌های اولیه در ساختار بنا، در بالا مذکور است.

خصوصیات واژگان را می‌توان از نخستین مراحل به‌کار گیری خط در این‌گونه بناها تلقی و معرفی نمود، به‌طوری‌که کلمات با شکل‌هایی نظیر برگ، گل و حتی نقش‌هایی شبیه به چشم و چهره پرندگان مسبک، آراسته‌شده‌اند. این آثار درروی گیلویی های متعلق به شبستان‌های نخستین مسجد، در طرف غرب حیاط قرار دارند و لبه باقیمانده این گیلوئی ها در ارتفاع ۶۹/۵ متر نسبت به کف کنونی حیاط واقع بوده که به‌احتمال فراوان خط و نقاشی‌های نامبرده در قرن‌های سوم و چهارم ایجادشده‌اند.

طاق رفیع و باشکوه یک ایوان منسوب به قرون هفتم و هشتم هـ - قمری واقع در طرف غرب حیاط، بر آثار پیش‌گفته سایه افکنده و آن‌ها را از گزند باران و برف حفاظت می‌کند.

افزون بر این‌ها، مسجد جامع ساوه، مشتمل بر قسمت‌های دیگری نیز هست:

۱-مناره ۲- بقایای یک‌رشته کاریز (قنات) تاریخی ۳- یک باب آب‌انبار ۴- بنای آرامگاه معروف به استاد شاگرد ۵ – بهری از باروی (دیوار دفاعی) ساوه.

پی‌نویس:

۱. تاریخ‌نامه طبری گردانیده منسوب به بلعمی به تصحیح و تحشیه محمد روشن، مجلد دوم ص ۵۲۳ سه مجلد تهران ۱۳۶۸

۲. ابن خردا به مسالک و ممالک (متوفا حدود ۳۰۰ هـ - قمری) ص ۲۵ ترجمه. سعید خاکرند، تهران ۱۳۷۱

۳. حسن بن محمد بن حسن قمی کتاب تاریخ قم، ص ۸۰ ترجمه حسن بن علی حسن بن عبدالملک قمی، تصحیح و تحشیه سید جلال‌الدین تهرانی، تهران ۱۳۶۱ خورشیدی

میراث آریا