gardeshban.ir

بعد از یک دهه تحقیق بر دست‌بافته شهری، عشایری و روستایی باید گفت والاترین هنر این استان، هنر بافندگی است و این استان خالق زیباترین دست‌بافته‌هاست. این هنر شایستگی ارائه هویت و هنر ایرانی را دارد و لازم است که استان کرمان در آینده‌ای نزدیک به عنوان شهر جهانی دست‌بافته شهری، عشایری و روستایی نیز شناخته شود.

دست‌بافته استان کرمان برسه نوع شهری، روستایی و عشایری بافت تقسیم می‌شود. دست‌بافته عشایری و روستایی بافت اغلب در بین ایلات و عشایر سیرجان، بافت، ارزوئیه، رابر، بردسیر، شهربابک، جیرفت، عنبرآباد، کهنوج، فاریاب، منوجان، قلعه گنج و رودبار جنوب و دست‌بافته شهری بافت بیشتر در مناطق شهری نشین راور، ماهان، کوهبنان، بردسیر، رفسنجان، جوپار، گلباف و خود شهر کرمان و مناطق تحت پوشش آن بافته می‌شود. در مناطق عشایر نشین از جمله سیرجان، همان بافندگی که در گذشته قالی و سایر دست‌بافته عشایری و روستایی مانند قالی، خرجین، جوال، توبره، کشک دان، نمک دان و...بافته‌اند، در دهه‌های اخیر نیز همان طرح‌ها، نقش‌ها و رنگ‌ها را با همان تبحر و دانش و حتی بهتر از قبل در بافت گلیم شیریکی پیچ صرف کرده‌اند، که این ظرفیت، ارزش و قدمت در هنر بافندگی عشایری و روستایی استان کرمان جهانی شدن گلیم سیرجان را در پی داشت.

سیرجان یکی از مهم‌ترین شهرستان‌های استان کرمان است، این شهرستان در جنوب غربی استان کرمان قرار دارد و فاصله‌اش تا مرکز استان حدود ۱۷۵ کیلومتر است.

این شهرستان یکی از مناطق خوش آب و هوای ییلاقی برای ایلات و عشایر استان کرمان به شمار می‌رود؛ به عبارتی این شهرستان یکی از مهم‌ترین مناطق عشایر نشین استان کرمان است و در گذشته ایلات و طوایف بومی و مهاجر بیشتر ییلاق شان را در آنجا به سر برده‌اند.

شهرستان سیرجان هم در داخل و هم در خارج از کشور، شهرت و جایگاه خاصی در تولید و تجارت دست‌بافته عشایری و روستایی به خصوص در ده‌های اخیر در گلیم (گلیم شیریکی پیچ و گلیم فرش) به دست آورده است و این اعتبار ریشه در ظرفیت‌های خاص جغرافیایی، اقتصادی، تاریخی و فرهنگی این منطقه دارد؛ همین عامل باعث شده سیرجان در بین شهرهای استان کرمان معروف‌تر و در نهایت جهانی شود، امروزه تولید و فروش گلیم در منطقه سیرجان و حومه آن جلوتر از دیگر محصولات صنایع‌دستی از جمله قالی بافی، پته دوزی، ترمه بافی، مسگری و... و در صدر کالاهای صادراتی استان کرمان و شهرستان سیرجان است. به نوعی گلیم سیرجان در صدر کالاهای تولیدی و صادراتی صنایع‌دستی کشور قرار دارد.

گلیم و دیگر دست‌بافته‌های افشاری و غیرافشاری منطقه سیرجان در دنیا اعتبار و شهرت خاصی دارد. به مرور که عشایر در سیرجان و حومه آن تخت قاپو شدند، بالطبع دامداری کمرنگ شد و اغلب زنان عشایر به هنر گلیم بافی اشتغال پیدا کردند.

بیشتر زنان این شهر به حرفه بافندگی و برخی از مردان آن نیز به دادو ستد یا حرفه‌های وابسته به هنر بافندگی از جمله رنگرزی، دادوستد پشم، کرک و... سرگرم هستند.

آمار دقیق بافندگان منطقه سیرجان در جایی مستند نیست ولی متولیان امر در منابع مختلف از چهارده هزار بافنده سخن می‌گویند که همه آنان همیشه فعال نیستند.

تولید دست‌بافته در منطقه سیرجان، به دو گروه گلیم بافی، گلیمینه، تخت باف و قالی بافی، فرشینه و پرزباف تقسیم می‌شود.

گلیم بافی در منطقه سیرجان، به لحاظ شیوه بافت به دو گروه ساده باف(پودگذاری) و پیچ بافت(پود پیچی) تقسیم می‌شود. گروه ساده باف با تکنیک‌های ساده باف(پود نما، پودرو)، تک قلاب(متصل، تارپیوند)، جفت قلاب( دوقلابه، پود پیوند)، پود معلق، پود اضافه، چاک‌دار و تکنیک ترکیبی گلیم فرش بافته می‌شوند. از گروه پیچ باف یا پود پیچی به گلیم شیریکی پیچ باید اشاره کرد که مشهورترین و متداول‌ترین تکنیک بافندگی در منطقه سیرجان و حومه آن به شمار می‌رود. این تکنیک بافت، ثبت ملی و ثبت جهانی شده است.

گلیم قدیمی‌ترین نوع دست‌بافته و محصولی است که از درگیری تاروپود پشمی یا تمام پشم و پنبه به دست می‌آید. بیشترین کاربرد گلیم به عنوان فرش زیر پا و دست‌بافته کیسه‌ای، توبره، خرجین، رکعت، مفرش و... سفره، گهواره بچه و پوشش و تزئین حیوان باربر (اسب، قاط و شتر) بوده است. اگرچه امروزه به شکل مدرن و غیر کاربردی (تزئینی) در خانه شهری نیز به کار می‌رود.

شیریکی پیچ از ترکیب دو کلمه شیریکی/شیریک و پیچ تشکیل شده که براساس تحقیق میدانی هر بخش در برگیرنده استدلالی جداگانه است. نام پیچ از بافت پیچ گونه گلیم آمده و عنوانی است که از گذشته به این تکنیک داده شده و تا به امروز نیز گاهی پسوند پیچ یا پیچ باف در دست‌بافته‌ای چون گلیم پیچ، کشک دان، قاشق دان و... در گویش عشایر این مناطق به کار رفته و لفظ شیریکی نیز از مفهوم شریک (کلمه ترکی که افشارها به شریک، شیریک می‌گویند) و از شریکی، مشترک کار کردن دو یا چند بافنده در بافت یک گلیم. در چند دهه اخیر بعد از تجاری شدن گلیم و تغییر اندازه و رواج دستمزدی بافت دو یا سه نفر بافنده مستقل برای بافتن یک گلیم به طور شریکی، بافت آن را برعهده داشته‌اند، گرفته شده است. البته برخی نیز بر این باورند که شیریک از پیچیدن پود به دور دو تار به وجود آمده است؛ چون پیچش خامه (نخ‌های رنگی) در بافت شیریکی پیچ به دور دو تار است ولی این باور منطقی نیست؛ به این دلیل که در بافت قالی پیچش خامه‌ها، به دور دو تار چله است.

از سرآغاز و تاریخچه بافت این تکنیک در کرمان اطلاعات دقیق و درستی نیست؛ اما مسلم است که کاربرد این تکنیک در مناطق عشایری کرمان با کوچ و تبعید ایلات و طوایف ترک، افشار و بچاقچی در دوران صفویه به منطقه کرمان در ارتباط بوده و بافت آن همان روشی است که بیشتر گلیم‌های قفقاز به خصوص قفقاز جنوبی و آسیای صغیر به آن روش بافته می‌شوند. همان‌طور که قبلا نیز اشاره شد، از تاریخچه بافت این تکنیک در منطقه، مستندات و اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما پارچه‌های کتانی پیچ بافی در سوئیس کشف شده که متعلق به دو هزار سال پیش از میلاد است. بنابراین می‌توان گفت که در آن روزگاران از این گونه بافت استفاده می‌کرده‌اند. بقایایی از منسوجات پیچ باف کهن دیگری به دست آمده که در پرو، مصر و ایران بافته شده است.در منطقه کرمان نیز بر طبق شواهد می‌توان گفت، تکنیک مورد اشاره در دوران صفویه با کوچ و تبعید طوایف ترک به این منطقه رواج یافته است. به طوریکه بافت آن، همان روشی است که بیشتر سوزنی‌های قفقاز و آسیای صغیر، به آن روش بافته می‌شود و لفظ ترکی آن سوماخ است که به ظاهر منسوب به شهر شماخی قفقاز است.

افشار و بچاقچی‌های پراکنده در منطقه کرمان، شاخه‌ای از اقوام ترک مناطق مختلف از جمله قفقاز و آسیای صغیر هستند که در دوران متمادی وارد سرزمین ایران و در دوره‌ای وارد استان کرمان شده و در مناطق بافت، سیرجان، ارزوئیه و بردسیر پراکنده شدند. افشارها طی دوران متمادی وارد کرمان شده‌اند، اما قدیمی‌ترین دورانی که از ورود این اقوام نام برده شده، دوران صفویه است. همان طور گه قبلا نیز اشاره شد؛ افشار و بچاقچی مهم‌ترین وارثان این نوع تکنیک گلیم‌بافی در منطقه سیرجان هستند. بنابراین، تاریخچه این تکنیک در استان کرمان و منطقه سیرجان به دوره صفویه برمی‌گردد.