gardeshban.ir

پیشینه

بازار بزرگ سرپوشیده کرمانشاه (به‌عنوان مهم‌ترین بازار غرب ایران در سده‌های گذشته)، از بدو تاریخ‌نویسی و جغرافی‌نگاری، مورد توجه بسیاری از مورخین و سیاحان قرار گرفته است. این بازار که از جاهای دیدنی کرمانشاه محسوب می‌شود، با نوع معماری كهن و زیربنای وسیع خود ، فعالیت‌های تجاری وسیعی را پوشش می‌داد و از این نظر، با بازارهای معروف ایران قدیم، همچون «ری، همدان، شوش، اصفهان، شیراز، كرمان و تبریز» قابل مقایسه است.

تا قبل از دوران قاجار كرمانشاه هرگز نتوانست به‌عنوان قطب تجاری و اقتصادی غرب كشور مطرح شود و همواره تحت نفوذ شهر همدان بود. اما در دوره قاجار با قرارگيری گمرك غرب در كرمانشاه امتياز ويژه‌ای به‌لحاظ مالی، اقتصادی، اعتباری و... به شهر اعطا شد و بازار كرمانشاه توانست خود را مطرح کند و نقش عمده‌ای در تجارت كشور بر عهده گيرد.

بازار در حدود ۲۰۰ سال پیش و در زمان حاکم شهر کرمانشاه، محمدعلی میرزای دولتشاه، ساخته شده است. این بازار دارای ۱۸ راسته است و در زمان خود بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده خاورمیانه محسوب می‌شد. دولتشاه با ساختن بازار بزرگ، سربازخانه شهری، کارخانه چوب‌سازی، بناهای مذهبی، میادین شهری، حمام‌ها و سایر ابنیه عمومی این شهر را از شهرهای مهم و آباد ایران قرار داد. 

او همچنین ساخت بازار اولیه را درکنار رودخانه آبشوران آغاز کرد. این بازار از دروازه پل سید جمعه آغاز شده و به دروازه چقاسرخ ختم شده است. پس از محمدعلی میرزای دولتشاه فرزند وی، امامقلی میرزا عمادالدوله، به‌عنوان حاکم کرمانشاه منصوب شد. 

ساخت بناهای فرهنگی، مذهبی همچون مسجد عمادالدوله و تجاری مانند سرای عمادالدوله و قیصریه و همچنین ساخت چندین عمارت باارزش از جمله کاخ عمادیه، کاخ مسعودیه و همچنین توسعه بازار با ایجاد چندین سرا و احداث چهارسوق از جمله فعالیت‌های امامقلی میرزا عمادالدوله در کرمانشاه است.

در سفرنامه ناصرالدين شاه آمده است وجود كاروانسراهای فراوان در شهر (۴۰ كاروانسرا) نشان می‌دهد تجارت عمده كرمانشاهیان در سايه عبور كاروان‌ها است. «فلاندن» نيز می‌نويسد از اين شهر كاروان‌های عظيم با بارهای گران‌بها به‌ويژه صندوق‌های حمل مردگان به كربلا عبور می‌کند.

ساختار بازار

بازار کرمانشاه که در اثر عبور خیابان‌های اصلی شهر هم‌اکنون به چهار قسمت تقسیم شده ‌است، از بخش‌ها و راسته بازارهای زیادی تشکیل شده که جاذبه گردشگری محسوب می‌شوند.

بازار كرمانشاه مانند ديگر بازارهای خطی در جهت طولی رشد كرده و فضاهای عمومی در دو سوی آن جای دارند. كليه فضاهای بازار با هم مرتبط بوده و در دو طرف راهروهای خطی معماری خاصی را به وجود آورده‌اند. نظم موجود با توجه به نقش هر صنف در ارتباط با اصناف ديگر، احتياج مشتری بازار و بافت شهری اطراف آن در طول زمان پايه گرفته و با گذشت زمان ميان بخش‌های مختلف آن هماهنگی معقولی برقرار شده است. همجواری فعاليت‌های سازگار برای پيشرفت كسب و تسريع در دادوستد و ساخت كاروانسراها در خارج از راسته‌های اصلی از انسجام و يكپارچگی و هماهنگی در بازار خبر می‌دهد.

عناصر بازار کرمانشاه

۱. راسته: هر بازار بزرگ دارای حداقل يک راسته اصلی و چندين راسته فرعی است كه آن را دالان هم می‌نامند. راسته اصلی بازار كرمانشاه از دروازه چقا سرخ تا دروازه پل سيدجمعه ادامه دارد. راسته‌های بازار كرمانشاه بر اساس حرفه بازرگانی و صنعتگری، شهر، مذهب بازرگانان و كاركرد به اسامی ذيل نام‌گذاری شده‌اند: بازار بزازها، بازار صندوق سازها، بازار بنكدارها، بازار آهنگرها، بازار زرگرها، بازار حوری آباد، بازار كلوچه‌پزها، بازار حلبی‌سازها، بازار صحاف‌ها، بازار مسگرها، بازار سراج‌ها، بازار علافخانه، بازار ترك‌ها، بازار كليمی‌ها، بازار چال حسن خان، بازار توپخانه.

۲. دالان: دالان يك فضای ارتباطی است كه غالبا نقش رابط بين فضای بيرونی و درونی بنا را دارد و معمولا به‌صورت كوچه يا راسته‌ای كوچك و فرعی است كه از يک سو به راسته‌ای ديگر و از سويی ديگر به يک سرا يا كاروانسرا مربوط می‌شود. دالان وكيل‌الدوله در بازار كرمانشاه از يك سو به راسته بازار سراج‌ها و از سوی ديگر به سرای وكيل‌الدوله مربوط است.

۳. چهارسوق: در محل تقاطع راسته‌های بازار مسگرها، سراج‌ها، صحاف‌ها و زرگرها در بازار كرمانشاه چهارسوقی ايجاد شده كه گنبد آن دارای ظرافت و تزئينات داخلی زيادی است.

۴. قيصريه: در راسته بازار صندوق‌سازها، قيصريه عمادالدوله ساخته شده كه محل كار صنعتگران و پيشه‌وران ظريف‌كار مانند بزازان، علاقه‌بندان، سوزن‌دوزان، گوهريان و مشاغلی از اين دست بود كه نياز به ظريف‌كاری دارد.

۵. تيمچه: تيمچه كاروانسرا يا سرای كوچک سرپوشيده‌ای است كه فضای بسيار مناسبی برای عرضه كالاهای گران‌بها مانند فرش است. تيمچه سيد اسماعيل واقع در راسته بازار علافخانه نمونه‌ای از تيمچه‌های بازار كرمانشاه است.

۶. سرا و كاروانسرا (خان): كاروانسرا يا سرا را می‌توان مهم‌ترين فضای معماری طراحی شده در بازار كرمانشاه دانست كه از طريق راسته‌های اصلی قابل دسترسی است. کاروان‌سراهای کرمانشاه به‌دلیل محدودیت طول راسته بازارها و تعدد کاروان‌ها ساخته می‌شدند. سرای وكيل‌‌الدوله، سرای کاشانی، سرای حکیم‌الدوله، سرای نور، سرای خرمافروش‌ها و سرای اصفهانی‌ها، سرای فراش‌باشی، سرای عمادالدوله، سرای سنگ‌تراش‌ها و سرای رنگرزها از جمله سراهای واقع در اين بازار است كه تا كنون نيز باقيمانده است.

۷. مساجد و تكايا: به تناسب بزرگی و كوچكی بازار مساجدی در راسته اصلی ساخته مي‌شد. مساجدی كه در بازار كرمانشاه قرار گرفته عبارت‌اند از مسجد جامع، عمادالدوله، فيض مهدوی و بنكدارها.

۸. قهوه‌خانه: قهوه‌خانه‌ها از فضاهای جمعی هر بازار و بازارچه بوده و هستند. اگرچه امروزه اهميت قديم خود را ندارند، هنوز محل تجمع اجتناب‌ناپذير بازاری‌ها هستند. همچنین باید از امکانات دیگری چون آب‌انبار، سقاخانه، شترخان، برف‌انداز و مانند آن در بازار نام برد. حمام حاج شهباز خان نیز از مکان‌هایی است که نباید آن را از یاد برد.

با احداث خيابان مدرس در سال ۱۳۱۲ بازار به دو پاره شرقی و غربی تقسيم شد. گذرهای درون بافت قطع و خيابان پس از عبور از مقابل مسجد جامع و وسط سبزه ميدان با از بين بردن اين فضای شهری شاخه‌های اصلی بازار را قطع كرده و با ايجاد واحدهای تجاری در دو طبقه اين خيابان به يكی از اصلی‌ترين محورهای بافت كرمانشاه تبديل و موجب كم رونق شدن واحدهای بازار شد. احداث خيابان جوانشير در ضلع غربی خيابان مدرس نیز بازار توپخانه را از راسته بازار علافخانه جدا کرد.

با تغييراتی كه در بازار بزرگ كرمانشاه به وجود آمد بسياری از اصناف از جمله مسگری، سفيدگری، سراجی، صندوق‌سازی، گيو‌ه‌كشی، نعل‌سازی، رنگرزی، صرافی و... برای هميشه به بوته فراموشی سپرده شد. با ركود حوزه بازار، فعاليت‌ها به راسته‌های اصلی محدود شد و در نتيجه عدم حضور بازاريان و شهروندان بسياری از سراها صرفا تحت عنوان انبار مورد استفاده قرار گرفت و تعدادی از سراها به دليل رها شدن و متروكه ماندن پس از مدت كوتاهی به فضاهای مخروبه در بازار بزرگ تبديل شد. با توجه به آسيب‌های وارده به بازار بزرگ كرمانشاه، سازمان ميراث فرهنگی، صنايع دستی و گردشگری توجه ويژه‌ای به بازار کرده و با برنامه‌ريزی صورت گرفته برای مرمت و باززنده‌سازی بخش‌های تخريب شده از سال ۱۳۷۴ روند اجرای عمليات مرمت را از راسته صندوق‌سازها آغاز کرد و در حال حاضر مرمت و احياء راسته‌های علافخانه، سراج‌ها، مسگرها، صحاف‌ها، آهنگرها، بزازخانه نو، چال حسن خان و بازار ترک‌ها به اتمام رسيده است.

سازمان میراث فرهنگی بازار قدیمی کرمانشاه را در سال ۱۳۷۶ با شماره ۱۹۴۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رساند.