سد کریت، شگفتی سدسازی در قرون وسطی+عکس

صفحه نخست / عمومی

سد کریت، شگفتی سدسازی در قرون وسطی+عکس

سد کریت ، سد بی نظیر در قرون وسطی نام گرفته که یکی از شگفت انگیز ترین دستاوردهای سد سازی در آن دوره است.

کد خبر: ۴۰۳۶۹

تاریخ انتشار : چهارشنبه ۲۹ ارديبهشت ۱۴۰۰-1400 February 29

سد کریت در فاصله ۴۲ کیلومتری شهر طبس و ۲۸ کیلومتری شرق روستای کریت قرار گرفته است. از تاریخ ساختمان این بند اطلاعاتی در دست نیست و بخشی از طاق آجری آن که در پایین بند وجود دارد در ناحیه تیزه از بین رقته در نتیجه طرح کامل آن محو شده است. در کتاب های تاریخی روایات مختلفی در خصوص قدمت بند کریت نقل شده است. از جمله هانری گویلو این بنا را به دوره مغول نسبت داده است.

به طور کلی با توجه به تنوع مصالح به کار رفته و ساختار کلی بنا که در مرحله تعمیر بر روی آن انجام گرفته، می توان استنباط کرد که بند کریت متعلق به چند دوره زمانی مختلف است. ارتفاع قسمت بیرونی بند از کف رودخانه ۵۲ متر و عمق حوضچه آبگیر ۲۰ متر و طول آن در قسمت تاج ۵۲ متر است.

این سد در چهار مرحله احداث شده و ضخامت تاج آن تنها ۱/۲ متر می باشد. سد کریت فاقد سرریز بوده و برآورد می شود که بیش از هزار روگذری سیلاب را تجربه نموده است. در بدنه بند دریچه و مجرایی بر انتقال آب به پشت بند وجود داشته و سورا خ های متعددی در ارتفاع بند وجوددارد که اندازه های دقیق و متناسبی دارد . این سوراخ ها به نام قفل خوانده می شود.

بندهای قوسی مقاومت بیشتری در مقابل فشار های ناگهانی، زلزله و حوادث طبیعی دارد. از ۲۰۰۰ سال پیش تا اوایل قرن بیستم، بلندترین سدهای قوسی جهان (ایزد خواست فارس، کبار قم، کریت طبس) در ایران احداث شده بودند.

در این میان سد کریت طبس به ارتفاع شصت متر برای مدت پانصد و پنجاه سال بلندترین سد جهان محسوب میگردید و یکی از بزرگترین شاهکارهای صنعت مهندسی ساختمان به شمار میرود. زلزله سال ۱۳۵۷ طبس با شدت هفت و هشت دهم ریشتر و حداکثر شتاب ۰٫۷۵ گرم نیز موجب خسارات عمده ای به سد نشده است. بند کریت درسال ۱۳۷۹ به شماره ۳۵۲۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است .

سد یا بند قدیمی کریت طبس در گذشته وظیفه مهار سیلاب ها را داشته است به نحوی که از وسایل دستی و وسایل ابتدایی اهالی بومی برای ساخت آن استفاده کرده‌اند. آجرهای مربعی شکل، سنگ و ساروج، آهگ و خاک رس از عمده‌ترین مصالح به کار رفته در سد است.

این سد در چهار مرحله ساخته شده است به نوعی که بتواند در هر مرحله هم نیاز آب زراعت روستاییان را تامین کند و هم بتواند سیلابی را که روگذری از روی سد داشته است، کنترل کند. سد کریت از نوع بتنی و قوسی با ارتفاع ٢۴٫۵ متر است که برای آن ۸۵ هزار مترمکعب بتن‌ریزی انجام شده است و دارای عمق حوضچه آبگیر ۲۰ متر، طول آن در قسمت تاج ۵۲ متر و عرض تاج بین ۱۲۰ تا ۱۲۵ سانتی‌متر است.

یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این بنا، قوسی بودن آن است، زیرا سدهای قوسی مقاومت بیشتری در مقابل فشارهای ناگهانی، زلزله و حوادث طبیعی دارند. در بدنه سد، دریچه و مجرایی برای انتقال آب به پشت سد وجود داشته و سوراخ‌های متعددی به نام قفل در ارتفاع سد وجود دارد که اندازه‌های دقیق و متناسبی دارند. برخلاف سدهای وزنی، شیب پایین‌دست قائم و شیب بالادست آن مایل است. این مسئله ظاهراً به علت صعوبت دسترسی به پایین‌دست سد است.

حدود ۱۵۰ سال قبل چهار متر به ارتفاع سد افزوده شده و این افزایش سبب جلوگیری از متروکه شدن این سد شده است. بعد از سد، رودخانه از یک دره تنگ به طول ۵ کیلومتر عبور می‌کند و سپس وارد دشت می‌شود. قبل از آنکه یک جاده دسترسی به طول ۱۳ کیلومتر در سال ۱۳۷۵ احداث شود، بیش از ۱۰ ساعت کوهنوردی برای رسیدن به ساختگاه سد لازم بود.

بنابراین کلیه مصالح لازم در محل سد تهیه می‌شد. یک چشمه که دارای آب دائمی است منبع اصلی تأمین آب در حین احداث بوده است. آهک در محل تولید شده و به نظر می‌رسد که حتی غذا هم عمدتاً به وسیله شکار تأمین می‌شد.

دره به خصوص در نیمه پایین بسیار تنگ است (عرض دره در بستر رودخانه ۲ متر است). یک دره بسیار تنگ، با دسترسی سخت برای ۵ کیلومتر در پایین دست ادامه می‌یابد و درست در بالا دست محل ساختگاه سد قدیمی دره باز می‌شود. سد جدید پیشنهادی به ارتفاع ۸۷ در ۱۰ متری بالا دست سد، دارای طول تاجی معادل ۱۹۳ متر است؛ در حالی که طول تاج سد قدیمی ۵۰ متر است. زمین‌شناسی ساختگاه در رابطه با پایداری و آب بندی- مخزن همانطوری که تجربه ۶۵۰ سال بهره‌برداری از سد نشان می‌دهد، رضایت‌بخش بوده است.

مطالعات اخیر نیز محل احداث سد قدیمی را به عنوان بهترین ساختگاه برگزیده است. این امر نشان می‌دهد که تمامی ساختگاهای مناسب شناسایی و به دقت مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته بودند. رسوب کم رودخانه که قسمت عمده آب آن از چشمه تامین می‌شد، نیز از مزایای مهم ساختگاه است.

قدمت و تاریخچه سد کریت

در کتاب‌های تاریخی روایات مختلفی در خصوص قدمت این سد نقل شده که برخی آن را متعلق به دوره مغول و برخی متعلق به ۷۰۰ سال قبل می‌دانند. ولی با توجه به دور افتادگی منطقه طبس، به نظر می‌رسد که مهاجرت در اثر کشتارهای مشهور مغولان در شهرهای بزرگ و نیاز به آب بیشتر، انگیزه و تخصص لازم برای احداث بزرگ‌ترین دستاورد بشر در سد سازی در قرون وسطی را ایجاد کرده است.

در این رابطه بایستی به این مسئله اشاره کرد که مغولان بسیاری از سدها و ابینه‌های مهم آبی را تخریب کردند و با طرح‌ریزی چنین بنای آبی عظیمی بسیار فاصله داشتند. به علاوه از زمان احداث، مردم دهکده کریت انحصاراً مسئولیت مرمت، نگهداری و بهره‌برداری از سد را به عهده داشتند. به علت تکنولوژی ابتدایی قرن سیزدهم، سازندگان سد کریت، مجبور بودند با تکیه بر خلاقیت و نوآوری خود ساخت این دستاورد مهم در سدسازی را به انجام برسانند.

در تاریخ کرمان اشاره‌ای به تعمیر بند کریت شده است:

ملک قاورد پس از رفتن برادر (آلب ارسلان) سفری به بلوچستان و جیرفت نمود ، براین بلاد امیر و نواب معین نمود و بند طبس را تعمیر کرد و …

اگر چنین باشد بند کریت در اواسط قرن پنجم قمری تعمیر شده است و این نشان می‌دهد که زمان ایجاد این سد پیش از قرن پنج بوده یعنی عمر سد بیش از ۱۰۰۰ سال است.

از طرفی پروفسور هانری گویلو که ۳۰ سال روی قنات‌های ایران تحقیق کرده است، ساخت این سد را به دوران مغول نسبت داده است.

«دکتر یعقوب دانش‌دوست» هم در مورد قدمت سد می‌گوید:

سد کریت بسیار قدیمی است و عده ای می گویند که در دوران پیش از اسلام و توسط زرتشتی‌ها ساخته شده است. من در این خصوص تحقیقاتی داشته‌ام که در کتابم منتشرشده و با مطالعه بقایای به جای مانده از نوع ساخت و نحوه معماری نشان می‌دهد که این سد متعلق به ۷۰۰ سال پیش است.

به طور کلی با توجه به تنوع مصالح به کار رفته و ساختار کلی بنا که در مرحله تعمیر بر روی آن انجام گرفته، می‌توان استنباط کرد که بند کریت متعلق به چند دوره زمانی مختلف است.

تابلو سد بتنی کریت (کوریت) در جلو سد ساخته شده که در شکاف صعب العبورآن نقوش کم رنگ بز کوهی قابل مشاهده است. در عمق دره و حفره سد سه نقش بزکوهی که رنگ آن ها بسیار کم رنگ شده است در ارتفاع حدود سه متری از سطح گذر آب دره نمایان است.

نقش بزکوهی در ماقبل تاریخ و دوره های تاریخی، نمادی از فرشته درخواست آب، زایندگی و فراوانی نعمت بوده است، به همین خاطر آن‌ها را حک کرده‌اند تا با کمک این فرشته‌ها، آب همیشه جاری باشد و هیچ وقت کم نشود.

«علی شریعتی‌منش» معاون ميراث فرهنگی خراسان جنوبی، سد كريت شهرستان طبس را الگویی برای سد‌سازی دنيا معرفی می‌کند و رئیس اسبق کمیته بین‌المللی سدهای بزرگ، سد کریت را از شگفت‌آورترین دستاوردهای بشر در مهندسی سد در قرون وسطی نامیده است.

بدیهی است که این سد حاصل کار گروهی بسیار هماهنگی بوده است. این واقعیت که اهالی دهکده کریت در آن واحد نقش کارفرما، مشاور، پیمانکار، بهره‌بردار و کاربر را ایفا کرده‌اند، تکیه بر تیم تخصصی چند رشته‌ای در مهندسی ارزش را تداعی می‌کند. احداث سد بر روی طاق برای حذف تونل انحراف حتی در قرن بیستم، یک نوآوری و روش ابتکاری و خلاقانه است.

همچنین به کار‌گیری برج آبگیر برای کاهش سرعت آب، استفاده از گزینه مقاوم در برابر سیلاب نمونه‌های عالی خلاقیت محسوب می‌شوند. در سد کریت هزینه‌های سیستم انحراف، سیستم تخلیه سیلاب و پرده آب‌بند به صفر کاهش داده شده است. ابعاد سازه‌ای نیز در حداقل ممکن انتخاب شده‌اند. علاوه بر این با احداث مرحله‌ای این هزینه‌ها در طول عمر سد پخش شدند. بنابراین هزینه‌های غیر ضروری در این طرح به حداقل کاهش یافته است.

افزایش عمر مفید سد به وسیله آبشستگی رسوب و احداث مرحله‌ای به وضوح نشان‌دهنده ژرف‌بینی سازندگان سد در مورد هزینه‌های طول عمر است. تنها در قرن ۱۹ میلادی بود که مهندسین متوجه شدند که توزیع فشار آب بر سدها به صورت مثلثی است. این واقعیت به وضوح نشان می‌دهد که احداث سدهای قدیمی و بخصوص سدهای بلند نیاز به اراده، تفکر و تلاش سترگی داشته است.

برای مثال تخریب سد کفرا در مصر در ۴۶۰۰ سال پیش آنچنان برای سدسازان مصری تلخ بود که تا ۸۰۰ سال بعد سد دیگری در مصر احداث نشد. برای مقایسه، این دوره مصادف با زمان احداث بسیاری از اهرام مصر است که از عجایب هفت‌گانه محسوب می‌شوند. به علت نیاز مبرم به آب و با توجه به فنون ابتدایی ۷۰۰ سال قبل، سازندگان ژرف بین و دورنگر سد کریت مجبور بودند به منظور دستیابی به یکی از بزرگترین و عجیب‌ترین دستاوردهای بشر در سدسازی، بر خلاقیت، اراده و شجاعت خود اتکا کنند. موفقیت آنان نه تنها می‌تواند الهام‌بخش و راهنمای بسیاری از مهندسین آب باشد بلکه به وضوح نشان می‌دهد که جامع‌نگری، خلاقیت و نزدیکی با طبیعت جزو لاینفک مهندسی موفق سد است.

نحوه دسترسی به سد کریت

سد کریت در رشته کوه شتری جنوب شرقی طبس قرار دارد. پس از طی مسافت ۳۰ کیلومتر از طبس به طرف دیهوک به سه راهی روستای تاریخی چیروک می‌رسید و پس عبور از گردنه به طول ۸ کیلومتر به سد تاریخی کریت می‌رسید.