gardeshban.ir

قالی پازیریک قدیمی‌ترین فرش جهان است که در سال‌های ۱۳۲۶ تا ۱۳۲۸ خورشیدی (۱۹۴۹–۱۹۴۷) توسط سرگی رودنکو، باستان‌شناس روسی در درهٔ پازیریک واقع در ابتدای رشته‌کوه‌های آلتای در محدودهٔ کشور روسیه، در کنار اشیاء باستانی مشهوری مانند گلدان چوبی، مومیایی دوید، نقش اسب سواری به همراه آثاری دیگر در گور یخ‌زدهٔ یکی از فرمانروایان سکایی کشف شد. قالی پازیریک یک قالی پشمی با رنگ‌های زنده‌است. این فرش چهارگوش تقریباً مربع بوده و ابعاد آن ۱٫۹۸ در ۱٫۸۹ متر است.

نقش‌هایی که در آن دیده می‌شود شامل تصویر سوارکاران، آهو‌های در حال چرا کردن و جانوران افسانه‌ای با سر عقاب و بدن شیر است و حاشیه‌ای گل‌دار دارد. برای مورخان این زمینه قابل تصور نبود که بافته‌ای از حدود چهارصد سال پیش از میلاد بدست آید که تا این حد کامل و پیشرفته و از نظر فنون بافت و حتی نقشه در ردیف بافته‌های امروز باشد، هم‌چنین آن‌ها نمی‌توانستند تصور کنند که ممکن است فنی چنین پیشرفته در مراکز متمدن که مورد توقع آن‌ها بود، یعنی بین‌النهرین، یونان یا مصر پیدا نشود و از گور پادشاهی سکایی که قومی بیابانگرد را رهبری می‌کرد به دست آید.

سرگی رودنکو کاشف این قالیچه، پس از بررسی ساختار فرش و نگاره‌های آن متوجهٔ شباهت زیاد نقش‌مایه‌های این فرش با نقش برجسته‌های تخت جمشید شد؛ «تخت جمشید را به یاد می‌آورد.» بیشتر پژوهشگران این قالی را از دست‌بافت‌های پارت‌ها یا ماد‌ها می‌دانند. اما همچنان دربارهٔ تاریخچهٔ حقیقی این فرش نظریه‌های متفاوتی ارائه شده‌است. برخی از پژوهشگران پازیریک را به ماد‌ها و پارت‌ها نسبت می‌دهند و نظریه‌های متفاوتی در رابطه با تاریخ دقیق فرش صادر می‌کنند، اما هنوز هم این که پازیریک متعلق به سکایی‌ها بوده‌است صحت بیشتری دارد، آن‌ها مردمانی دامدار بوده‌اند و این فرش را با پشم حاصل از دام‌های خود بافته‌اند.

دانشمندان گمان می‌برند که این فرش از نظر محدوده ساخت، به احتمال قوی متعلق به ارمنستان کنونی یا بخش‌های شمالی ایران است. جنی هاسکو در مورد محل بافت پازیریک بسیار تردید دارد، او از سویی با توجه به اینکه نقش‌های بافته شده در قالی پازیریک شبیه نقش اشیای دیگری است که از همان منطقه به دست آمده احتمال می‌دهد محل بافت فرش همان محل کشف آن باشد.

از سوی دیگر احتمال می‌دهد این فرش در نقطه‌ای غربی‌تر بافته شده باشد، چرا که عناصر آشوری و هخامنشی در آن مشخص است و از سویی دیگر شباهتی بین ترکیب فرش با نقش‌های سنگ در تخت جمشید وجود دارد. علی حصوری با انتقاد از این نظر بیان داشته: هاسکو با توجه به فقدان مدارک، پازیریک را از یونان تا چین تقسیم کرد تا نه اروپاییان ناراضی باشن و نه چینیان، نه مغولان نه مردم آسیای مرکزی و مردم بین‌النهرین و ایران. دیوید استروناخ معتقد است، اگرچه تمامی نقش مایه‌های پازیریک ایرانی است، ولی ممکن است فرشبافان کوچ‌رو، آن فرش را از روی قالی‌های مشابه ایرانی بافته باشند.

جیمز اوپی فرش‌شناس مشهور نیز فرش پازیریک را کار عشایر بیابانگرد سکایی دانسته‌است. سیروس پرهام در پاسخ به این ادعا معتقد است، سخت و دشوار است تصور در وجود آمدن دستبافته‌ای گره بافته و عشایری که در هزارهٔ اول پیش از میلاد مسیح بدین درجه از کمال و سنجیدگی بافت رسیده باشد. این مطلب مسلماً در مورد فرش‌هایی ایلیاتی مناطق نزدیک به مراکز فرشبافی شهری بهتر و آسانتر صدق می‌کند تا فرش‌هایی که گمان می‌رود در آن سرزمین دوردست وحشی یخ‌زده بافته شده باشد.

فرش پازیریک چیست؟

فرش پازیریک قدیمی‌ترین فرش جهان است که نقوش آن در طول زمان دست نخورده و تقریباً سالم مانده‌اند. البته فرش‌های زیادی در تمدن‌های سومر، بابل و بین النهرین کشف شده است که قدیمی‌تر از این فرش کشف‌شده‌اند، ولی این فرش قدیمی‌ترین فرشی است که نقوش آن به خوبی حفظ شده و آسیب کمی دیده است. در مقاله حاضر معرفی کاملی درباره فرش پازیریک ارائه شده است که توجه شما را به آن جلب می‌کنم.

فرش پازیریک در کجا کشف شد؟

پازیریک فرشی است با قدمت ۲۵۰۰ ساله که در سال ۱۳۲۸ خورشیدی (۱۹۴۹ میلادی) در کوهستان آلتای در جنوب سیبری مرکزی و در نزدیکی مرز مغولستان توسط باستان شناس روس، سرگی رودنکو و گروه وی کشف شد. این کوهستان ۱۵۰۰ متر از سطح دریای آزاد ارتفاع دارد که بیشتر مواقع سال پوشیده از یخ است. نام پازیریک برای این فرش از منطقه پازیریک که در آن کشف شده، گرفته شده است.

رودنکو در دره پازیریک پنج مقبره بزرگ و نه مقبره کوچک کشف کرد که متعلق به پادشاهان سکایی بود. فرش پازیریک به دلیل سرما و یخبندان تا به امروز حفظ شده و آسیب کمی دیده است. این فرش در کنار مقبره یک زن کشف شده است که با توجه به روسری زرکاری شده، جواهرات و متعلقات فراوان و خال‌کوبی رو بدنش، به نظر می‌رسد جزء خانواده سلطنتی بوده است. فرش پازیریک در کنار دیگر اشیا باستانی مشهور مانند گلدان چوبی، مومیایی دوید، نقش اسب سواری به همراه آثاری دیگر در گور یخ‌زده یکی از فرمانروایان سکایی تورانیک کشف شده است.

مشخصات قالی یا فرش پازیریک چیست؟

قالی پازیریک از نخ پشم با رنگ‌های سرزنده قرمز، سبز، زرد، سفید و سیاه بافته شده است. ابعاد آن ۱۹۸ در ۱۸۹ سانتی‌متر است و تعداد گره‌های زده شده در این قالی ۳۶۰۰ عدد است. نقوش فرش پازیریک از حاشیه به سمت مرکز شامل نقوش موجودات اساطیری ایرانی است که در ردیف بعدی به ۲۸ سوارکار می‌رسد که در جهت خلاف عقربه‌های ساعت حرکت می‌کنند و چهره‌هایی ایرانی دارند و دم اسب‌های آن‌ها بافته شده است (گره زدن دم اسب‌ها در زمان جنگ‌ها مرسوم بوده ست). پس از سوار کاران یک ردیف طرح مربعی که در قالی بافی به هشت پره شهرت دارد دیده می‌شود. پس از هشت پره‌ها به گوزن‌های زرد خالدار ایرانی با شاخ پهن می‌رسیم که در خلاف جهت سوارکاران (در جهت عقربه‌های ساعت) در حال حرکت هستند. نقوش موجودات اساطیری دوباره پس از گوزن‌ها دیده می‌شود. بالاخره در مرکز قالی ۲۴ طرح هشت پره به چشم می‌خورد. همه نقوش با جزئیات و ظرافت مثال زدنی طراحی شده‌اند.

نقوش فرش پازیریک

با توجه به تعداد گره (۳۶۰۰)، تعداد سوارکاران (۲۸) و تعداد هشت پره‌ها در مرکز (۲۴) به نظر می‌رسد نظم خاصی در این قالی وجود دارد و بافنده به این نظم بسیار توجه داشته است. اعداد نام برده را می‌تواند نمادی از ۲۸ روز ماه، ۲۴ ساعت روز و یا ۳۶۰۰ ثانیه در هر ساعت باشد.

نقوش موجودات اساطیری ایرانی که با سر شیر و بدن اسب یا سر عقاب و بدن شیر (شیردال) هستند از جمله خدایان ایران باستان به حساب می‌آیند که با در بر گرفتن سوارکاران و گوزن‌های زرد خالدار قصد محافظت از آن‌ها را دارند.

حرکت سوارکاران در جهت خلاف عقربه‌های ساعت نیز می‌تواند نشان از قدرت و صلابت آن‌ها داشته باشد که به راحتی می‌توانند بر گوزن‌های خال‌دار زرد فائق آیند. البته این نماد نیز می‌تواند نشان از حرکت‌های ماه و خورشید باشد و به طور کلی فرش را می‌توان یک تقویم یا سالنامه در نظر گرفت.

جنس فرش پازیریک

جنس قالی پازیریک از الیاف و پشم است که پس از مدت کوتاهی تجزیه می‌شود و از بین می‌رود، اما این قالی ارزشمند همچنان سالم مانده است. مطالعات دانشمندان در این زمینه نشان می‌دهد که این قالیچه به دلیل سرمای کوهستان به صورت کامل یخ زده است و امروزه به همان شکلی دیده می‌شود که در گذشته وجود داشته است.

البته قسمتی از فرش پازیریک از بین رفته است که خود این موضوع صحت این نظریه را تایید می‌کند. به رحال به احتمال زیاد اگر این فرش در جایی دیگر با شرایط غیر از انجماد وجود داشت تا کنون اثری از فرش پازیریک باقی نمانده بود.

مشخصات فرش پازیریک

اندازه دقیق این نوع فرش ۱.۹۸در ۱.۹۸ متر است. تعداد کل گره‌های به کار رفته برای بافت در این قالی ۳۶۰۰ عدد است. تار این فرش اندکی کشیده شده است و پود‌های آن نیز به تعداد سه یا چهار مرتبه بین هر دو ردیف گره پیچ شده است.

این قالی پنج حاشیه و دور دارد. در وسط این فرش می‌توان گل‌هایی را با چهار گل برگ نیلوفر دید. اطراف این گل‌ها نیز گل‌هایی به رنگ آبی بسیار خیره کننده دیده می‌شود که امروزه فرش‌های ترکی نیز چنین نقش و نگاری دارند.

این فرش لبه‌ها و حاشیه‌های کوچک به ابعاد ۱ در ۱.۵ سانتی متری دارد و در امتداد حاشیه‌ها پرز فشرده با ضخامت چند میلی متر به چشم می‌خورد.

رنگ‌های قالی پازیریک

رنگ‌های به کار رفته در فرش پازیریک در اثر گذشت سالیان طولانی و مدفون بودن زیر یخ و برف تغییر کرده است تا به سایه‌های صورتی روشن و سبز کم رنگ تبدیل شود، البته رنگ اصلی فرش پازیریک ظاهرا بسیار روشن و لطیف بوده است که نشان از ذوق هنری بافندگان این اثر هنری قدیمی دارد.

رنگ‌هایی که در بافت این فروش وجود دارند، رنگ‌هایی ملایم هستند که شامل قرمز سیر، قرمز روشن، آبی روشن، سبز خام، زرد کم رنگ، نارنجی و قهوه‌ای می‌شوند. نکته جالب توجه در مورد رنگ فرش پازیریک اینکه در تحقیقات انجام شده مشخص شد که از نیل برای رنگ آبی و از قرمز دانه برای تهیه رنگ قرمز استفاده شده است و این رنگ را از حشره‌ای می‌گرفتند که در آن منطقه فراوان بوده است.

محل نگهداری پازیریک

فرش پازیریک در موزه ارمیتاژ در سن پترزبورگ روسیه نگهداری می‌شود. این موزه یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های تاریخ و فرهنگ بشری در دنیا است و ۳۳ میلیون اثر هنری دارد که در شش بنا به نمایش عموم گذاشته می‌شوند.

از جمله آثار موجود در این موزه می‌توان به نشان‌ها، جواهرات سلطنتی، لباس‌ها و بزرگ‌ترین کلکسیون موجود در دنیا از طلای باستانی اشاره کرد که به اروپای شرقی و آسیای غربی تعلق دارد. در این موزه کاخ‌های زیبا و مجللی دیده می‌شود که در دوره‌های مختلف تاریخی توسط معماران گوناگون ساخته شده است.

دلیل سالم ماندن قالی پازیریک چیست؟

به گفته خود سرگی رودنکو در حین کشف مقبره‌های موجود در دره پازیریک به دلیل حجم یخ زیاد، مجبور به استفاده از آب گرم پر فشار برای شکستن یخ و دسترسی به مقبره شده‌اند. یخ و سرمای زیاد از زمان دفن افراد در مقبره تا به امروز سبب جلوگیری از پوسیدگی فرش شده است.

دلیل ایرانی بودن فرش پازیریک چیست؟

فرش ایرانی و نقوش خاص آن در جهان شهره خاص و عام است و بر صحت این امر که ایرانیان در زمینه بافت و طراحی فرش از دیرباز دستی بر آتش دارند، شکی نیست. از طرفی نیز در بین سازه‌های به جا مانده از دوران هخامنشیان و پیش از آن نقوش خدایان باستانی دیده می‌شود که نمونه آن نیز در قالی پازیریک دیده می‌شود. همچنین به نقل از رودنکو در کتاب خود، با اولین نگاه به فرش پازیریک، وی اذعان داشته است که با دیدن این فرش به یاد تخت جمشید افتاده است. علاوه بر این سبک قالی بافی و نقوش این فرش نیز همچنان پس از سال‌ها در بین فرش‌های بافته شده دیده می‌شود. همه این دلایل نشان از ایرانی بودن این فرش و هدیه‌ای از سوی پادشاه ایران به پادشاه تورانیک سکایی است.

قالی پازیریک در حال حاضر در کجا نگهداری می‌شود؟

در حال حاضر فرش پازیریک در موزه آرمیتاژ در شهر سن‌پترزبورگ روسیه در کنار دیگر اشیا با ارزش کشف شده و در دره پازیریک و همچنین دیگر فرش‌ها و نقاشی‌های زیبای جهان قرار دارد.

تحریف در تاریخ

در طول تاریخ، آشفتگی‌های سیاسی باعث شده است که تاریخ اشیای کهن دست کاری و تحریف شوند. این امر در تاریخچه فرش نیز دیده می‌شود. فرش پازیریک هم مانند تمام اشیا و فرش‌های قدیمی از این قاعده مستثنی نیست. در سال‌های ۱۹۷۸ و ۱۹۹۰ میلادی کارشناسان این فرش را به ترکان ساکن در آسیا و اقوام آلتایی نسبت دادند و گفتند که در بافت آن از طرح‌ها و نقش و نگار‌های ایرانی بهره گرفته شده است. با وجود این، همچنان افرادی می‌گویند این قالیچه ابتدا متعلق به ارمنستان کنونی و بعد از آن متعلق به ناحیه شمال و نواحی اطراف دریای خزر در ایران است.

سخن آخر

فرش پازیریک در حدود ۷۱ سال پیش در دره پازیریک واقع در کوهستان آلتای در نزدیکی مرز مغولستان با سیبری در بخش جنوب سیبری مرکزی توسط باستان‌شناس روس، سرگی رودنکو در کنار مقبره یک بانوی جوان که به احتمال زیادی از خانواده سلطنتی سکاییان ایرانی تبار بوده، کشف شده است. نقوش زیبا و رنگ‌های سرزنده و زیبای این فرش علاوه عمر پانصد ساله پیش از میلاد مسیح، این قالی زیبا را به شهرت جهانی رسانده است.