gardeshban.ir

زهرمار، یک سم کشنده است که سالانه صدها نفر از مردم جهان، جان خود را به خاطر آن از دست می‌دهند. با این حال، اکثر گونه‌های مارسمی نیستند. مهم نیست اهل سفر باشید یا نه؛ خطر روبرویی با مار در هر شرایطی ممکن خواهد بود؛ هرچند در شهرهای بزرگ این خطر بسیار کم است؛ ولی احتیاط شرط عقل است و بهترین گزینه برای مقابله با خطرهای احتمالی مارگزیدگی این است که در درجه اول با انواع مارها و روش‌های تشخیص سمی بودن یا غیر سمی بودن آن آشنا شوید. با این مقاله که به بهانه ۲۵ تیرماه، روز جهانی مار، تهیه شده است همراه شوید تا با ویژگی‌های انواع مارها آشنایی پیدا کنید و بتوانید مارهای سمی را از مارهای غیر سمی تشخیص دهید.

​کلمه «مار» تداعی‌کننده تصویری از یک موجود سمی و خطرناک است که بیشتر در چاله‌های سیاه و تاریک می‌خزد؛ اما واقعیت کمی متفاوت است. مارها موجودات ترسویی هستند و اغلب دوست دارند از موجودات متجاوزی همچون انسان‌ها دوری کنند. هنگامی که موجود مزاحمی می‌بینند، علائم هشداردهنده‌ای ایجاد می‌کنند و تا زمانی که این موجود مزاحم، آسیبی مانند کشتن یا خراب کردن آشیانه مار را به‌دنبال خود نداشته باشد، مارها سعی می‌کنند از او دوری کنند (البته این موضوع درباره جنس مؤنث در برخی از گونه‌ها که وظیفه دفاع از آشیانه را دارند، صادق است). آن‌ها به‌وسیله روش‌های مختلفی همچون تکان دادن سریع دم (مارهای زنگی)، بلند کردن و تکان دادن سر (مار کبرا) و ترشح ماده سمی به‌سمت متجاوز (همه مارهای سمی)، به او هشدار می‌دهند. همین امر موجب می‌شود آن‌ها زمان بیشتری برای فرار داشته باشند. مارها تنها زمانی از ترشح زهر استفاده می‌کنند که چاره‌ای نداشته باشند؛ به عبارت دیگر ترشح زهر، آخرین سلاح مارها در برابر افراد متجاوز است.

سم یا زهر؟

مارها اغلب به دو شکل سمی یا غیر سمی نام‌گذاری می‌شوند. با این حال عبارت «سمی» یک واژه عمومی است. این واژه معمولا به موادی اطلاق می‌شود که در زمان تزریق یا بلعیدن می‌تواند مضر باشد. مثلا قارچ سمی، الکل دناتوره (الکل تغییر ماهیت داده شده) یا سایر موارد مضر برای بدن، اما «زهر» یک واژه خاص برای مواد سمی است که توسط یک حیوان همچون مار، عنکبوت یا عقرب ایجاد می‌شود.

سموم ترشح‌شده توسط این حیوانات در داخل بدن خود آن‌ها تشکیل می‌شود و تنها زمانی که در بافت‌های قربانی (همچون خون که در واقع یک بافت است) تزریق شود، عوارض جانبی خواهد داشت. انسان‌ها می‌توانند زهرمار را بدون هیچ عوارض جانبی، ببلعند و سپس هضم کنند. با این حال، این کار نیازمند یک سیستم گوارش کاملا طبیعی و سالم بوده که البته داشتن چنین دستگاه گوارش بی‌نقصی در طبیعت نادر است.

در ادامه مقاله بارها از واژه «سم» (Poison) استفاده خواهد شد؛ اما باید به این نکته توجه داشته باشید که سم یک واژه کلی است و معمولا بهترین واژه «زهر» (Venom) است؛ اما برای راحتی کار ما از واژه «سم» استفاده می‌کنیم.

از آنجایی که هیچ ویژگی متمایزکننده‌ای بین مارهای سمی و غیر سمی وجود ندارد، بهتر است برای تشخیص یک مارسمی، گونه‌های خاصی از آن‌ها را بشناسیم. این کار راحت‌تر از به خاطر سپردن نشانه‌های عمومی آن‌ها است. برای اینکه شناسایی این‌گونه مارها راحت‌تر باشد، در این مقاله فهرستی از ویژگی‌ها را بیان می‌کنیم؛ اما به یاد داشته باشید که حتی در مواقعی که فردی توسط مارهایی که نیش غیر سمی دارند، گزیده می‌شود هم باید توجه و اقدامات پزشکی صورت گیرد. زمانی که صحبت از مارگزیدگی به میان می‌آید، بهتر است با احتیاط بیشتری با موضوع برخورد کرد. در برخی از مواقع، بی‌توجهی به این مورد می‌تواند خطرناک و حتی مرگ‌آور باشد. خب ممکن است این سؤال پیش بیاید که چه زمانی باید از دست مار فرار کنیم؟ در پاسخ باید گفت زمانی که ماری با این ویژگی‌ها دیدید، بهتر است اقدام به ترک محل کنید.

سر مثلثی شکل

اغلب مارهای سمی دارای سر مثلثی شکل (Triangular Head) دارند که این مثلث در سمت دهان باریک‌تر می‌شود. مارهای غیر سمی نیز معمولا سر هموار و منحنی شکلی دارند. با این حال برخی از گونه‌های غیر سمی نیز برای هشدار دادن و ترساندن متجاوزان، ممکن است سر خود را باریک‌تر کنند در حالی که برخی دیگر از مارها ممکن است به‌صورت طبیعی سر باریک و تیزی داشته باشند. یک مثال قابل‌توجه در مورد نوع دوم ماری که به آن اشاره کردیم، مار «واین» (Wine Snake) است که تیزی قابل‌توجهی در قسمت سر دارد. در کل عاقلانه‌ترین کار این است که به‌سمت مارهایی که دارای سر مخروطی با نوک‌تیز هستند، نرویم.

مردمک بیضوی شکل چشم‌ها

مردمک سوراخی است که نور از طریق آن وارد چشم می‌شود؛ به عبارت دیگر، مردمک داخلی‌ترین دایره سیاهی است که در مرکز چشم موجودات دارای چشم است. مارهای غیر سمی اغلب دارای مردمک‌های گرد هستند در حالی که مارهای سمی، مردمک‌های بیضی‌شکل و گربه‌مانند (Elliptical Pupils) دارند. البته باید به این نکته توجه داشته باشید که در میان مارهای سمی و خطرناک جهان نیز استثناهایی وجود دارد که مردمک‌های گردی دارند. در این میان می‌توان به مار کبرا (Cobras) و مار مامبا (Mambas) اشاره کرد. همچنین انواعی از مار بوآ (Boas) هستند که جزو مارهای غیر سمی دسته‌بندی می‌شوند، ولی مردمک‌های بیضی‌شکل دارند.

روزنه‌های بینی

خانواده‌ای از مارها به‌عنوان «افعی روزنه‌دار» (Pit Vipers) شناخته شده‌اند که در زیر سوراخ‌های بینی خود روزنه‌هایی دارند که به پیت (Nose Pits) مشهور است. این روزنه‌ها کار منحصربه‌فردی دارند و می‌توانند تابش حرارتی ساطع شده از محیط اطراف را به‌خوبی حس کنند. افعی روزن‌دار از این توانایی برای مشاهده اطراف خود استفاده می‌کند. این تشخیص معمولا بر اساس تفاوت دمای قسمت‌ها یا اشیا مختلف در کنار مار انجام می‌گیرد. همین امر موجب می‌شود، چنین مارهایی دارای دقت بسیار زیادی در تشخیص و حمله به طعمه مورد نظر داشته باشند. وجود این روزنه‌ها که از مسافت زیاد نیز قابل‌تشخیص است، علامت خوبی برای شناسایی مارهای سمی است.

پولک‌ها و فلس‌ها

برای تشخیص این مورد باید قسمت زیرین مار را مشاهده کنید؛ بنابراین امکان بررسی آن در حالت زنده وجود ندارد و تنها برای مارهایی که بی‌هوش شده یا مرده باشند، قابل استفاده است. پولک یا فلس (Scales) در شکم مارهای سمی تا دم آن، از یک صفحه مقعدی و در یک ردیف قرار می‌گیرد. بدن مار از پولک‌های مختلفی تشکیل شده که در قسمت‌های مختلف آن، نام مخصوصی دارد و برای تشخیص مار بسیار مهم است. نوک دم مارهای سمی ممکن است دو ردیف پولک داشته باشد. مارهای غیر سمی، ۲ ردیف پولک از صفحه مقعدی تا انتهای دم دارند. این روش تشخیص، زمانی که مار مرده یا پوست‌اندازی کرده باشد، بسیار مفید است.

نشانه‌های نیش و جای گزیدگی

این مورد آخرین نشانه و به‌نوعی آزمایش اضطراری برای بعد از گزیدگی است. اگر بعد از نیش زدن، مار محکم قربانی را بگیرد و اجازه رفتن به او ندهد، معمولا نشانه یک مار غیر سمی است. مارهای سمی ۲ دندان ویژه و توخالی دارند که به دندان نیش (Fang Marks) معروف است و همانند یک سرنگ تزریقی زیرپوستی مقدار کشنده‌ای از سم را وارد بدن قربانی یا شکار خود می‌کند.

یک مارسمی معمولا دندان‌های نیش خود را بلافاصله بعد از نیش زدن به داخل فک خود باز می‌گرداند، زیرا این دندان‌ها در حکم سلاحی هستند که باید به‌خوبی از آن‌ها مراقبت شود. اگر ۲ علامت سوراخ مانند در نزدیکی همدیگر مشاهده شود، حتما مارسمی بوده و باید اقدامات سریعی برای محافظت از فرد و نجات جان او انجام گیرد. اگر جای نیش مار به‌صورت ناهموار و ناصاف باشد، نشانه‌ی این است که دندان نیش وجود نداشته و در نتیجه مار نیز سمی نبوده است.

البته زخم حاصل از نیش یک مار غیر سمی نیز می‌تواند باعث ایجاد نگرانی شود، زیرا زخم عمیق نیز می‌تواند مشکل‌آفرین باشد. با این حال، مارهای سمی متعددی نیز وجود دارند که به‌خاطر اینکه حس تهاجمی دارند و به دفعات زیادی این کار را انجام می‌دهند، نیش خود را در بیشتر موارد داخل فک نگه داشته و بدون استفاده از دندان‌های خود گاز می‌گیرند و سم وارد بدن قربانی می‌شود (هر چند این‌گونه مارها نادر هستند) در برخی موارد، گونه‌هایی از مار هستند که توانایی تولید سم زیاد در هر دوره از سم‌سازی داخل بدن خود را ندارند و برای اینکه حجم سم تولیدشده در فک آن‌ها زیاد باشد، در بیشتر موارد بدون گاز گرفتن به هدف خود حمله می‌کنند، این روش باعث می‌شود که مار در مواقع ضروری مقدار مورد نیازی از سم را، موجود داشته باشد.

برخی از مارهای سمی به بهترین وجه توسط ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، از جمله سر و صدای حاصل از یک «مار زنگی» (Rattle Snake) یا نوار قرمزرنگ در داخل حاشیه‌های زردرنگ «مارهای مرجانی آمریکای شمالی» (North American coral snakes) تشخیص داده می‌شود (در این نوه مارها وجود نوارهای قرمز در کنار سیاه معمولا گواه کشنده نبودن مار است، اما مارهایی با نوارهای قرمز در کنار زرد به‌طور معمول کشنده است).

فهرست‌های موجود درباره ویژگی‌های یک مارسمی، جامع و حتی کاملا دقیق نیستد؛ اما موارد اشاره شده نشانه‌های قابل‌ملاحظه‌ای است که می‌توان به‌خوبی از آن استفاده کرد. به یاد داشته باشید که مارگزیدگی چه سمی و چه غیر سمی باشد، نباید بدون درمان رها شود. یک نیش سمی می‌تواند فرد را از پا در بیاورد و حتی یک نیش غیر سمی نیز می‌تواند عوارض غیرقابل جبرانی به‌همراه داشته باشد. بهترین شکل محافظت در برابر مواقع نزدیکی به مارها یا محل سکونت آن‌ها، این است که احتیاط را پیشه کنید و به‌آرامی گام بردارید یا کاری را انجام دهید، چون در تمامی موارد، یک مار تنها زمانی که نگران شده باشد یا غافلگیر شود، نیش می‌زند؛ به عبارتی وقتی تا حدی ترسیده باشد که چاره‌­ای جز نیش زدن برای دفاع از خود نبیند؛ البته بیشتر مارها ترجیح می‌دهند در صلح کامل از محیط دور شوند.