gardeshban.ir

سوگواری محرم به مناسبت شهادت امام حسین (ع) و یارانش در سال ۶۱ هجری قمری در واقعه کربلا انجام می‌شود. قرن‌ها از آن واقعه عظیم می‌گذرد؛ اما همچنان عاشقان دلباخته ارادت خود به امام و یارانشان را به روش‌‌های گوناگون نشان می‌دهند. در حقیقت، این عزاداری نزد شیعیان اهمیت زیادی دارد و از همین رو، مناطق مختلف ایران با رسم‌ها و آیین‌های خود یاد آن واقعه جانگداز را زنده نگه می‌دارند. عزاداری محرم اغلب در دهه اول ماه محرم اتفاق می‌افتد، در ظهر عاشورا به اوج خود می‌رسد و با شام غریبان در شامگاه عاشورا ادامه می‌یابد. برای آشنایی بیشتر با سنت‌ شهرهای مختلف کشور در روزهای محرم، با ادامه این مقاله همراه شوید.

هرآنچه باید درباره آداب و رسوم محرم در شهرهای ایران بدانید:

• تاریخچه عزاداری محرم
• سنت های عاشورایی در شهرهای ایران
• روش‌های مرسوم عزاداری محرم

تاریخچه عزاداری محرم

تاریخچه عزاداری برای امام حسین (ع) به روز شهادت ایشان در روز یازدهم محرم سال ۶۱ هجری برمی‌گردد؛ زمانی که اهل بیت (ع) و قوم بنی‌هاشم به سوگواری برای شهدای کربلا پرداختند.

اولین عزاداری در مدینه را ام سلمه، همسر پیامبر (ص) برگزار کرد و وقتی اهل بیت وارد مدینه شدند، عزاداری‌ها به‌حدی اوج گرفت که عمر بن سعد موضوع را به اطلاع یزید رساند و وجود زینب (س) را تحریک‌آمیز خواند.

با این وجود، برپایی گسترده این مراسم به‌صورت سازمان یافته را می‌توان به دوره آل بویه نسبت داد که با دستور و حمایت حکومت در بغداد انجام شد.

سلاطین سلجوقى نیز احترام زیادی برای ائمه قائل بودند و عزاداری برای امام حسین (ع) و یاران ایشان در بغداد و شهرهاى ایران ممنوعیتی نداشت. با روی کار آمدن مغول‌ها، شکل و محتوای روضه‌ها تغییر کرد و شیعیان فرصت مناسبی برای برگزاری برنامه‌های مذهبی به دست آوردند. در زمان حکومت اولجایتو، برگزاری مجالس عزاداری با آزادی کامل برقرار شد. اصطلاح مداحی و روضه‌خوانی در دوره تیموری رواج یافت و مردم می‌توانستند در ملاء‌عام به منقبت‌خوانی ائمه اطهار (ع) بپردازند.

در دوره صفوی که مذهب شیعه به‌عنوان دین رسمی کشور اعلام شد، عاشقان اهل بیت (ع) به‌راحتی در مدح ائمه، امام حسین (ع) و شهدای کربلا شعر می‌سرودند. این وضعیت در دوران افشاریه و زندیه‌ ادامه داشت؛ هرچند نادرشاه عزاداری‌ها را محدود کرد. این طور به نظر می‌رسد که تعزیه‌خوانی در زمان حکومت کریم خان زند آغاز شد.

شاهان قاجار نیز رویکرد مشابه شاهان قبلی را در پیش گرفتند و این مراسم را فرصتی برای نمایش ارادت خود به اهل بیت (ع) می‌دانستند. به این ترتیب، خیابان‌های شهر در ماه محرم سیاه‌پوش می‌شد و شاهان مراسم عزاداری برگزار می‌کردند. ناصرالدین شاه در اقدامی بزرگ دستور ساخت «تکیه‌ دولت» را در سال ۱۲۴۸ هجری شمسی داد. رسم‌های متداول در این دوره شامل قمه‌زنی، زخم‌زنی، شمایل‌کشی، سنگ‌زنی، شمع‌آجین بدن و... می‌شد.

در دوره مظفرالدین شاه، مراسم شام غریبان ظهور کرد و عزاداری‌های ماه محرم، به ماه صفر تعمیم یافت. دوره رضاخان با برنامه‌های تجددخواهی همراه بود که محدودیت‌های عزاداری را در پی داشت. در نهایت دستور ممنوعیت برپایی دسته‌های عزاداری در ماه محرم و صفر در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی داده شد. تخریب بنای تکیه دولت نیز در همین دوره اتفاق افتاد.

رواج مجالس روضه در خانه و بین زنان به اواخر دوره پهلوی مربوط می‌شود که باعث شد خطیبان زن زیاد شوند. از آنجا که روحانیون از مراسم عزاداری برای مخالفت با شاه استفاده می‌کردند؛ برگزاری هر نوع مراسم عزاداری مشروط به اخذ مجوز بود.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، هیئت‌های مذهبی شکل گرفت و مجالس عزاداری دستخوش تغییرات زیادی شد. همچنین چهره‌های سرشناس تمام تلاش خود را برای پیراستن خرافه از واقعه عاشورا به کار بستند. سبک جدیدی از عزاداری در اواخر دهه ۷۰ شمسی بین جوانان مرسوم شد که انتقاد برخی مراجع نسبت به استفاده از مفاهیم غلوآمیز درباره اهل بیت و واژگان نامناسب را به‌ همراه داشت.

در حال حاضر، آداب و رسوم محرم در شهرهای مختلف ایران به‌شکل‌های متفاوتی است که برخی از آن‌ها همچون مراسم حسینیه اعظم زنجان به جاذبه‌ گردشگری مذهبی تبدیل شده‌اند.

سنت های عاشورایی در شهرهای ایران

مراسم نخل برداری ظهر عاشورا در یزد

نخل، سازه چوبی بزرگی است که به‌عنوان نمادی از تشییع پیکر مطهر امام حسین (ع) در مراسم عاشورای شهرهای کویری همچون زارچ یزد استفاده می‌شود. در ایام محرم، مردم زارچ این نخل را با پارچه سیاه می‌پوشانند و تزییناتی نظیر شمشیر، آینه، منگوله‌های تزیینی و... در دو طرف آن می‌بندند. دسته بزرگی از عزاداران در دهه اول محرم یا دهه آخر صفر، نخل را سه دور گرد میدان نخل در زارچ یزد می‌چرخانند. مردم، پابرهنه و گریه‌کنان، به‌سمت نخل می‌دوند و عده‌ای به زیر نخل می‌روند و سر دستگیره‌های آن را روی شانه‌های خود قرار می‌دهند.

این آیین مذهبی در بسیاری از شهرهای استان یزد برگزار می‌شود که با سینه‌زنی، ‌روضه‌خوانی و پخش نذری همراه است. روضه‌خوان‌ها ذکر مصیبت می‌خوانند. نخل، آرام‌آرام حرکت می‌کند و پارچه‌ها و دستمال‌های رنگارنگ و منگوله‌‌های آویخته بر آن، به لرزه درمی‌آیند. در غروب عاشورا و پس از گرداندن نخل، شام غریبان برگزار می‌شود و در نهایت، نخل را به جایگاه خود در میدان یا حسینیه برمی‌گردانند. سپس متولی نخل اقدام به جداسازی تزیینات نخل می‌کند؛ البته پوشش سیاه نخل‌ تا آخر محرم یا صفر باقی می‌ماند.

نخل امیرچخماق یزد با حدود ۴۵۰ سال قدمت، قدیمی‌ترین و تقریبا بزرگ‌ترین نخل جهان است که در سمت راست تکیه امیرچخماق قرار دارد. تا این اواخر نخل مذکور به‌دلیل قدمت و کهنگی، فقط آذین‌بندی می‌شد؛ اما پس از مرمت، در میدان امیرچقماق به حرکت درآمد.

ساعت نخل‌‌برداری در استان یزد نیز بسیار حائز اهمیت است و هر شهری، زمان خاص خود را دارد. به این ترتیب که اهالی محله «کوچه بیوک» یزد، صبح روز عاشورا را به این امر اختصاص می‌دهند. در زارچ حوالی ظهر عاشورا، در تفت و اشکذر عصر عاشورا و در خیرآباد یک ساعت قبل از ظهر عاشورا انجام می‌شود.

جالب است بدانید که فرهنگ نخل‌برداری و مراسم ویژه عزاداری مردم یزد در فهرست آثار معنوی سازمان میراث فرهنگی ثبت شده است.

آیین بیل زنی روز عاشورا در خوسف بیرجند

در روایت‌ها آمده است که طایفه بنی اسد،‌ سه روز پس از واقعه عاشورا به صحرای کربلا می‌رسند و پیکر شهدا را دفن می‌کنند. مراسم بیل‌زنی در خوسف بیرجند،‌ در حقیقت ادای احترامی است به آن‌ها که پیکر شهدای کربلا را به خاک سپردند. این آیین از میراث‌ معنوی مردم شهر خوسف در خراسان جنوبی است که هر سال باشکوه خاصی برگزار می‌شود. بیل‌زنی در ظهر عاشورا برگزار می‌شود و عزاداران پس از اقامه نماز ظهر و عصر به اجرای مراسم می‌پردازند. مردم معتقدند که بیل‌های مورداستفاده در این مراسم متبرک هستند و باعث برکت محصولات کشاورزی می‌شوند.

رسم بیل‌زنی احتمالا حدود ۳۰۰ سال قدمت دارد و برای برپایی آن، دو هیئت خوسف به دو دسته ۱۵ نفری تقسیم می‌شوند و در حرکتی دایره‌وار بیل‌هایشان را به آسمان می‌‌برند، سپس به هوا می‌پرند، تیغه‌ بیل‌ها را به هم می‌زنند و یک صدا می‌گویند «حیدرعلی». این همه ماجرا نیست و سایر عزاداران با حمل کجاوه‌ای بزرگ به‌عنوان نمادی از تشییع پیکر مطهر امام حسین (ع) و کجاوه کوچک‌تری به نشانه تشییع پیکر حضرت علی اصغر، روضه‌خوانی می‌کنند.

آیین سنتی تاسوعا در روستای اراضی مبارکه اصفهان

مراسمی سنتی با قدمت ۳۰۰ سال در ظهر تاسوعا و ظهر عاشورا در دو روستای اراضی و باغملک اصفهان برپا می‌شود. با آغاز روز تاسوعا،‌ اهالی باغملک به روستای اراضی می‌روند و در روز عاشورا، برعکس این ماجرا اتفاق می‌افتد. میزبان‌ها بسته به توانایی خود، غذایی تدارک می‌بینند و در غرفه‌هایی می‌گذارند که در حسینیه روستا تعبیه شده است.​

اهالی روستا بعد از نماز ظهر وارد حسینیه می‌شوند و هر خانواده، خانواده‌‌ای از روستای مهمان را به غرفه خود می‌برد و با غذاها از او پذیرایی می‌کند.

آیین گل مالی در لرستان

آیین گل‌مالی در لرستان جزو میراث ملی کشور است که‌ قدمت آن به دوران پیش از اسلام برمی‌گردد و تاریخی چند هزارساله دارد. مردم لرستان، این مراسم را در مواقع فوت عزیزترین افراد خود انجام می‌دهند که یکی از این موارد، در روز عاشورای حسینی و عزاداری اباعبدالله الحسین (ع) است که تدارک آن از روز قبل از عاشورا آغاز می‌شود.

برای اجرای آن، عزاداران در روز تاسوعا در مقابل خیمه‌ها و تکیه‌های شهر، حوضچه‌های بزرگ و کوچکی با آجر درست می‌کنند. سپس خاک نرم و الک‌شده را در آن می‌ریزند و با گلاب نذری مخلوط می‌کنند. دورتادور این حوضچه‌ها با گلاب تزیین می‌شود و مردم برای طلب حاجت خود، اطراف آن شمع روشن می‌کنند.

برخی عزاداران به‌خاطر نذرشان، در حوالی نیمه شب وارد حوضچه‌های گل می‌شوند؛ به‌نحوی که تمام سر و صورت خود را آغشته به گل می‌کنند. برخی دیگر فقط سر و صورت و دو کتف و شانه خود را گل می‌زنند و در کنار شعله‌های آتش می‌ایستند تا گل خشک شود. عزارادان حالت گل‌آلود خود را تا ظهر عاشورا حفظ می‌کنند.

در ادامه عزاداری شروع می‌شود و مردم با خواندن این اشعار سینه‌زنی می‌کنند:

این بدن از کیست که سر ندارد، عزیز زهرا است کفن ندارد، زاده زهرا است، عزیز زینب بی‌کس و یاور صحت ندارد.

آیین سنتی مشعل گردانی اعراب در قم

مشعل‌گردانی یکی از آیین‌های مذهبی دهه اول محرم در مناطق مرکزی و جنوبی ایران نظیر قم، شهر ری و اردکان یزد است که عرب‌ها بیشتر آن را اجرا می‌کنند. این مراسم که قدمتی حدود ۵۰۰ سال دارد، در گذشته با مشعل‌های هیزمی برگزار می‌شد؛ اما در سال‌های اخیر مشعل‌های گازسوز جایگزین آن شده است.

مشعل، چوب بلند و باریکی است که ۲۰ تا ۴۰ مشعل روی آن نصب شده است و هر یک با پارچه‌های ضخیم و پشمی و با نفت یا گازوئیل روشن می‌شود. طبل و سنج معمولا از بخش‌های مهم آیین مشعل‌گردانی هستند که با ضرب‌آهنگی تند نواخته می‌شوند.​

مشعل‌گردانی در مناطق مختلف ایران در روزهای متفاوتی از دهه اول محرم برگزار می‌شود؛ به‌طوری که برخی برای اعلام آغاز محرم، آن را به روز اول دهه اختصاص می‌دهند. هرچند، در برخی شهرها این مراسم در روز هشتم محرم اجرا می‌شود که مقارن با ورود امام حسین (ع) و همراهانشان به دشت کربلا است. عده‌ای نیز ترجیح می‌دهند که با اجرای این آیین در شام غریبان، یاد شهدا را زنده نگه دارند. نجفی‌های مقیم قم در شب هشم و نهم محرم، مشعل خود را از مسجد نجفی‌های بازار گذر خان به حرکت درمی‌آورند. این موضوع درباره نجفی‌های مقیم مشهد مقدس نیز صدق می‌کند.

درباره تاریخچه مشعل‌گردانی گفته می‌شود که عرب‌های نجف اشرف هنگام شروع جنگ، آتش روشن می‌کردند و طبل می‌زدند. در آیین مشعل‌گردانی نیز گویی عزاداران خود را برای یاری حضرت سیدالشهدا (ع) آماده می‌کنند و به ندای «هل من ناصر ینصرنی» لبیک می‌گویند.

عزاداری زنان آستانه اشرفیه

در برخی شهرهای شمالی کشور نظیر آستانه اشرفیه،‌ زنان عزادار اصلی هستند. آن‌ها که بخش دیگری از واقعه عاشورا را به تصویر می‌کشند، به یاد زنان قبیله بنی اسد که برای دفن شهدای کربلا رفته بودند، دسته عزاداری زنان بنی اسد را در یازدهمین شب از ماه محرم به راه می‌اندازند.​

زنان عزادار، ضمن پوشیدن لباس‌های بلند، بیل در دست می‌گیرند که نمادی برای دفن شهدای کربلا است. همچنین ساقه‌های برنج یا به زبان محلی «کلوش» را به نشانه عزا بر سر و صورت خود می‌زنند.

آیین خیمه کوبی نوش آباد کاشان

خیمه‌کوبی، ترکیبی از شبیه‌خوانی و عزاداری است که به بازآفرینی ورود قافله اباعبدالله الحسين (ع) به کربلا اختصاص دارد. این مراسم مقدمه‌ای برای مراسم دیگری است که برچیدن خیمه انبیا و حرکت اسیران از کربلا به شام در روز یازدهم محرم را بازسازی می‌کند. خیمه‌کوبی پیشینه‌ای بیش از یک قرن دارد و در سال ۱۳۹۲ در فهرست میرات معنوی کشور به ثبت رسیده است.

آیین مذکور با حضور دو كاروان تعزيه‌خوان اوليا و اشقيا اجرا می‌شود و همه شرکت‌کنندگان، حتی بچه‌ها لباس مناسب شبیه‌خوانی می‌پوشند. در ابتدا، گروه اولیا با لباس سبز به حركت در می‌آيند که شخص حامل دعوت‌نامه مردم کوفه، در جلوی آن‌ها قرار دارد. سپس لشكريان يزيد با تجهيزات و نفرات بیشتر، راه را بر كاروان می‌بندند و آن‌ها را به منطقه‌ای بیابانی می‌برند.

هر كاروان با پرچم‌هایشان متمایز هستند و خيمه‌ها که در طبق‌هايی با پارچه سبز پوشيده شده‌اند، توسط كودكانی با پوشش فرشتگان حمل می‌شوند. كاروان پس از خيابان اصلی شهر، به امامزاده محمد (ع) می‌رسد و هر یک از شبيه‌خوان‌ها با رجزخوانی، خيمه‌ای را برپا می‌کند. خيمه‌های حسينی به شكل نيم‌دايره روی بلندی قرار می‌گیرد و خیمه اشقیا در کنار نهر علقمه و نخلستان مستقر می‌شود.

آیین پولکه گردانی در روستای شیشوان عجب شیر

آیین پولکه گردانی (پولكه تولاماخ) که قدمت آن احتمالا به دوره صفویه می‌رسد، به‌نوعی یادآور آتش‌گرفتن خیمه‌های کاروان امام حسین (ع) است. «پولکه» به توپی آتشین گفته می‌شود که در اثر اشتعال پارچه آغشته به نفت می‌سوزد.

در این مراسم، توپی از پارچه را به نفت و مواد سوختی آغشته می‌کنند و در شب عاشورا آتش می‌زنند. مشعل یا پولکه اصلی در میدان اصلی روستا روشن می‌شود و بزرگ‌ترها، مشعل‌های بزرگ (بویوک پولکه) را در دست می‌گیرند و کوچک‌ترها به‌سراغ مشعل‌های کوچک‌ (کیچیک پولکه) می‌روند. مشعل اصلی بزرگ در مرکز میدان و جلوی مسجد اعظم روستا افروخته می‌شود که مردم دور آن جمع می‌شوند.​

عزاداران یکی‌یکی به زیر مشعل می‌روند و آن را می‌چرخانند. در این فاصله دو نفر آن‌ها را مشایعت می‌کنند که یکی سطل آبی در دست دارد و دیگری آب سطل را بر آتش‌گردان می‌ریزد تا خنک شود. در ادامه نوبت به مشعل‌های کوچک محله‌ها می‌رسد که از جلوی مسجد محل به میدان اصلی آورده می‌شود. عزاداران مشعل‌های کوچک را با آتش مشعل اصلی روشن می‌کنند و بر سر عزاداران می‌گردانند.

از دیگر آیین‌های عزاداری محرم در روستای شیشوان عجب‌شیر می‌توان به سینه‌زنی، زنجیرزنی، شاه حسین وای حسین، تزیین اسب امام حسین (ع) و مراسم تعزیه اشاره کرد.

آیین شمع گردانی اردبیل

شمع‌گردانی (شمع ‌پايلاما)، آیینی مذهبی مختص اردبیل است که عزاداران، شمع‌ها را به مساجد می‌برند و در عصر تاسوعا روشن می‌کنند. در واقع، در این مراسم که از صبح تاسوعا آغاز می‌شود و تا غروب ادامه دارد، مردم برای عرض ارادت به حضرت ابوالفضل (ع)، با دسته‌های شمع راهی ۴۱ مسجد مختلف محله‌ها می‌شوند. سپس با هدف روای حاجاتشان، شمع روشن کرده و فاتحه و صلواتی را نثار شهدای کربلا می‌کنند.

بانوان اردبیلی با پوشیدن چادر و لباس سیاه در سقاخانه ابوالفضل ‌العباس (ع) اردبیل جمع می‌شوند و ضمن عزاداری، شمع روشن می‌کنند و تکه پارچه‌هایی را گره می‌زنند تا حاجات خود و خانواده‌شان برآورده شود.

بسیاری از شهرها و روستاهای نزدیک اردبیل نظیر امامزاده سليمان (ع) فخرآباد مشگين ‌شهر، سيد دانيال خلخال، مسجد غريب بيله ‌سوار و... نیز در قالب دسته‌های عزاداری به این مراسم می‌پردازند و شمع‌گردان‌ها امید دارند که به حاجات خود برسند. عده‌ای از عزاداران نیز نذر غذا و شربت و چای خود را به شمع‌گردان‌ها هدیه می‌دهند.

آیین طشت گذاری در اردبیل

آیین «طشت گذاری» به یاد ایثار امام حسین (ع) در مقابل لشکر حر بن یزید ریاحی برگزار می‌شود. ایشان در روز دوم محرم وقتی که تشنگی سربازان حر را می‌بینند، دستور می‌دهند تا طشت‌های آبی برای آن‌ها فراهم شود. با این حال، عده‌ای معتقدند که با انجام این مراسم، اهمیت آب و جایگاه آن در حادثه کربلا مورد توجه قرار می‌گیرد.

این آیین مذهبی از ۲۷ ذی‌حجه شروع می‌شود و در روز سی‌ام این ماه به پایان می‌‌رسد. به این ترتیب، شهر اردبیل به ۶ محله بزرگ تقسیم شده و طشت‌گذاری هر روز در دو محله بزرگ برگزار می‌شود. در واقع، این مراسم هر سال از حسینیه «اوچ دکان» اردبیل به راه می‌افتد و در ادامه در مسجد جامع و مسجد اعظم شهر اردبیل جریان می‌یابد تا اینکه یک روز مانده به محرم، در کلیه مساجد شهر اتفاق می‌افتد. در این آیین، ریش‌سفیدان هر محله، با طشت‌هایی بر دوش وارد مساجد می‌شوند و پس از دورزدن در مسجد، آن‌ها را در جای مخصوص خود قرار می‌دهند. سپس طشت‌ها را آب می‌کنند و مردم به نیت تبرک از آن می‌نوشند و صورت‌ خود را می‌شویند. ضمن اینکه مداحان و روضه‌خوانان به مداحی می‌پردازند. قدیمی‌ترین طشت اردبیل به مسجد «بازار چاقوسازان» تعلق دارد که قدمتش به دوره شاه عباس اول می‌رسد.

آیین چهل منبران روز تاسوعا در خرم آباد

چهل ‌منبر یکی از آیین‌های عاشورایی است که در بروجرد، گرگان، خرم‌آباد، اصفهان، لاهیجان و چند شهر دیگر برگزار می‌شود. با این حال، اصل این مراسم به بروجرد تعلق دارد و از همین رو، در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است. چهل منبر، ۴۰ محفل یا روضه حضرت اباعبدالله الحسین (ع) است که در عصر تاسوعا با حضور عزاداران در بروجرد و خرم‌آباد برپا می‌شود و تا پاسی از نیمه شب ادامه دارد.

طبق رسم، اولین شمع در خانه تاریخی آقا و آخرین شمع در امامزاده شاهزاده ابوالحسن (ع) روشن می‌شود. در خرم آباد این مراسم به‌خصوص توسط زنان اجرا می‌شود و ‌به یاد حضرت زینب (س) که از کربلا تا شام،‌ ۴۰ منزل را پشت سر گذاشت، در چهل منبر توقف کرده و شمع روشن می‌کنند تا حاجاتشان برآورده شد. برخی از افرادی که در این مراسم حضور می‌یابند، علاوه بر اینکه پای برهنه هستند، ضمن روشن‌کردن شمع، یک حبه قند از هر روضه برمی‌دارند تا دعاهایشان مستجاب و گرفتاری‌هایشان رفع شود. یکی دیگر از آداب چهل منبران این است که زنان و مردان صورت‌ خود را می‌پوشانند و با تکرار نام خدا، به یاد کشتگان کربلا شمع روشن می‌کنند.

آیین علم گردانی تفرش

علم‌گردانی از سنت‌های قدیمی تفرش است که در روز اول محرم برگزار می‌شود. علم، چوب بلندی است که پارچه‌ای سياه به دور آن پيچيده شده و قبه‌ای گنبدی‌شكل يا سرپنجه‌ای از جنس برنج به نشانه انگشتان بريده حضرت ابوالفضل العباس (ع) بر بالای آن نصب می‌شود. سپس کل علم را با پارچه‌های رنگی تزیین می‌کنند.

خانواده‌هایی كه علم دارند، آخرين شب ماه ذی‌حجه را با برپایی عزاداری و دعا در منزلشان گرامی می‌دارند و در روز اول محرم، مردم محله به در خانه‌های صاحب علم می‌روند و با نوحه و چاوشی‌خوانی، علم‌ها را به حسينيه‌ها منتقل می‌کنند. برای علم‌گردانی، یک نفر علم را نگه می‌دارد و عزاداران در هنگام مداحی، به سینه‌زنی می‌پردازند. قربانی گوسفند و توزيع نذورات و بدرقه عزاداران با اسفند دود، از جمله برنامه‌های این مراسم هستند.

این آیین‌ ۳۰۰ ساله در روستای هزاوه اراک نیز از اول تا دهم محرم با شور خاصی برگزار می‌شود.

آیین چغچغه زنی در روستای انجدان استان مرکزی

آیین چغچغه‌زنی از رسوم عزاداری محرم در روستای انجدان است که قدمت آن به دوران تیموری و صفویه می‌رسد و در فهرست ميراث آثار معنوی كشور به ثبت رسيده است. برای برگزاری این مراسم، مردم محله بالا انجدان در روز نهم محرم به طرف محله پایین حرکت می‌کنند و در طول راه ابزاری چوبی به نام چغچغه را با نوایی موزون به هم می‌کوبند.​

وجه تسميه اين آيين به اين صورت است كه وقتی خبر شهادت امام حسين (ع) و يارانش به گوش شيعيان رسید، مردم سنگ بر سنگ می‌زدند كه با گذشت زمان، دو تکه چوب جایگزین آن شد.

رسم واحد و سنج و دمام بوشهر

آیین «رسم واحد» و «سنج و دمام» از شیوه‌های عزاداری استان‌های جنوبی كشور هستند که نوای سنج و دمام جایگزین طبل، سنج و... شده است. «رسم واحد» به بوشهر اختصاص دارد که در دهه نخست محرم صورت می‌گیرد و عزاداران در حلقه‌های كاملا منظم دور نوحه‌خوان جمع می‌‌شوند و به شكل دایره‌وار به عزاداری و سینه‌زنی می‌پردازند.

رسم دیگر سوگواری دهه نخست ماه محرم جنوبی‌ها به‌ویژه استان بوشهر و خوزستان، سنج و دمام است كه هفت عدد دمام، هشت عدد سنج و یک عدد بوق در آن استفاده می‌شود. ریتم عزاداری منطبق بر سنت موسیقایی بوشهری است و شامل راه‌پیمایی، سوگواری و عزاداری می‌شود تا مردم به منزل و تكیه و مسجد موردنظر برسند.

چمر و چایینه ایلام

«چمر» از آیین‌های روزهای محرم در ایلام است که به مناسبت درگذشت افراد شاخص و مهم نیز انجام می‌شود. برای برگزاری این آیین، عزاداران دور هم جمع می‌شوند و زنان شروع به سوگواری خاص خود می‌کنند، بر سر و صورتشان می‌زنند و آواهای مخصوص عزاداری را می‌خوانند. در این زمان، اسبی آراسته به خنجر و تفنگ به میدان آورده می‌شود و زنان با دیدن اسب، عزاداری خود را شدت بیشتری می‌دهند. کسانی که نذری دارند، آن را پس از مراسم بین مردم توزیع می‌کنند.

مراسم خاص و منحصربه‌فرد دیگر ایلامی‌ها، «چایینه» نام دارد که بیشتر مخصوص زنان و دهه اول محرم است. در این مراسم بیش از ۳۰ زن با تشکیل یک حلقه، سینه‌زنان می‌چرخند و ضمن زدن بر سر و پیشانی خود، با حضرت زینب (س) در غم از دست‌دادن برادرانش همدردی می‌کنند. چایینه در روزهای مختلف ماه محرم با آیین مخصوص به خود برگزار می‌شود که از آن جمله می‌توان به چایینه حضرت قاسم (ع)، چایینه حضرت علی ‌اکبر (ع)، چایینه حضرت عباس (ع) و چایینه امام حسین (ع) اشاره کرد.

«خره ال شو» یا مالیدن گل روی شانه‌ها، رسوم دیگر مردم استان ایلام در مصیبت شهدای دشت کربلا است که به این وسیله همدردی خود با حضرت فاطمه زهرا (س) را نشان می‌دهند. در این رسم، زنان سربندهای خود را گل می‌مالند و مردان بیشتر شانه‌های خود را به گل آغشته می‌کنند.

چاووش عزا کاشان

«چاووش عزا» شامل دسته‌ای از مداحان اهل بیت (ع) می‌شود که در آخرین روز ذی‌حجه با ورود به بازار شهر کاشان انجام می‌شود. دسته عزاداری محله پشت مشهد كاشان، از سمت بازار مسگرها وارد می‌شوند و مراسم خود را در تيمچه امين الدوله به پایان می‌رسانند. در پيشاپيش این دسته، پيرمردی با پيراهن و عبا و كلاه مشكی، در حالی که بيرق سياهی بر دوش دارد، این اشعار را می‌خواند:

چاووش حزن غم از بيابان كربلا    شد قاصد عزای شهيدان كربلا

اين ماه منع آب رندان شده شيعيان    از ظلم اهل كوفه به مهمان كربلا

عزاداران مرثيه‌خوان، اين بيت شعر را قرائت می‌کنند:

محرم شد محفل به روی ناقه‌ها بسته    همه اسباب ماتم را به سوی كربلا بسته

روز یا عباس یا عباس در شاهرود

آیین سوگواری «یا عباس یا عباس» شاهرود که در فهرست میراث معنوی ایران به ثبت رسیده، برای ۲۰۰ سال است که در غم شهادت امام حسین (ع) و قمر بنی هاشم (ع ) در تکیه بازار شهر خوانده می‌شود. عزاداران در روز پنجم محرم سینه‌زنان وارد تکیه بازار می‌شوند و نوحه «ای ماه بی‌قرینه، آب‌آور سکینه» را به‌صورت دسته‌جمعی فریاد می‌زنند و «یا عباس یا عباس» می‌گویند.

در این مراسم، طوق‌هایی را به نشانه علم علمدار کربلا با پارچه‌های سبز، سیاه و گاهی سفید می‌پوشانند و هر کس که نذری داشته باشد، گاهی پارچه‌ای به آن می‌بندد و متوسل می‌شود. این طوق‌های بلند که ارتفاعشان در برخی موارد به سه متر می‌رسد، از یک دسته چوبی، صفحه مشبک و یک میله بلند فلزی تشکیل شده است و به تکیه‌های مهمی همچون گلشن، بیدآباد، یزدی‌ها، حاج رضا علی و اخیانی‌ها تعلق دارد. دسته‌های عزاداری، طوق‌ها و علم‌های بلند را با صدای سینه‌زنی راهی قلعه ولی می‌کنند.

پس از قرارگیری طوق‌ها در یک مکان، خادمان تکیه بازار، پرچم سفیدی می‌آورند که مظلومیت حضرت عباس (ع) را فریاد می‌کشد. ابتدا خادم تکیه با پرچم سفیدش می‌ایستد و طوق‌ها به‌ترتیب بلندی پشت سر او قرار می‌گیرند. در ادامه، چاووشی‌خوان‌ها نوای عزا سر می‌دهند. حالا انبوه عزاداران با نوای یا عباس یا عباس، غوغایی به پا می‌کنند. سپس این دسته به‌سمت مزار کهنه می‌روند؛ جایی که ملا علی سبزواری آرام گرفته است. ماجرا به اینجا ختم نمی‌شود و مردم ضمن سینه‌زنی و روضه‌خوانی راهی تکیه بازار می‌شوند. طوق‌ها به مرکز تکیه برده می‌شود و سینه‌زنی در حلقه‌های متحدالمرکز ادامه می‌یابد.

چارچوگردانی استهبان فارس

چارچوگردانی استهبان با قدمتی بالغ بر ۲۵۰ سال، برگرفته از مراسم نخل‌گردانی یزد است که در سال ۱۳۹۲ در فهرست آثار معنوی کشور قرار گرفت. چارچو یا نخل در حسینیه اهر قرار دارد و دسته‌های عزادار در شب عاشورا به این محل می‌روند و با خواندن اشعاری در مصیبت شهادت امام حسین (ع)، چارچو را بلند می‌کنند و سه بار در میدان می‌چرخانند. در این زمان، صدای شیون زنان از پشت‌بام خانه‌های اطراف بلند می‌شود و مردان فریاد «قتل حسین است واویلا» سر می‌دهند. سپس چارچو را به حسینیه برمی‌گردانند که تا سال بعد در همان جا می‌ماند.

چارچوی محله‌های دیگر شهر استهبان در بعد از ظهر روز عاشورا چرخانده می‌شود و عزاداران در شب شام عاشورا وارد حسینیه محله میری می‌شوند تا آخرین چارچو را در میدان حسینیه بچرخانند.

مراسم حسینیه اعظم زنجان

حسینیه اعظم زنجان با ۱۰۰ سال قدمت، همه ساله در روز هشتم محرم موسوم به «یوم العباس» به محل عزاداری بزرگ و باشکوهی تبدیل می‌شود. مراسم عزاداری این حسینیه در سال ۱۳۸۷ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسید.

این دسته عظیم عزاداری که بزرگ‌ترین تجمع عزاداران امام حسین (ع) در ایران به حساب می‌آید، با حضور صدها هزار نفر از شهروندان و گردشگران مذهبی برگزار می‌شود. در جریان این مراسم، هزاران قربانی به یاد دستان بریده قمر بنی هاشم (ع)، در مسیر دسته حسینیه ذبح یا به مسجد اهدا می‌شود.

آیین عزاداری قارقارا در روستاهای خلخال

قارقارا، آیین استقبال از ماه محرم و به‌نوعی اعلام رسمی آغاز ماه محرم در روستاهای خلخال است که عزاداران حسینی اقدام به برپایی درخت آرزوها در میدان روستاها می‌کنند. برای این منظور، ابتدا درخت بلندی از باغستان هر روستا قطع شده و به میدان روستا یا مجاور مسجد محل منتقل می‌شود. به این درخت، قارقارا می‌گویند که با پارچه مشکی پوشیده می‌شود. ادامه این مراسم با نوحه‌خوانی و عزاداری همراه است؛ ضمن اینکه مردم نذورات خود را به تنه درخت می‌بندند تا در سال آینده به حاجت خود برسند.

مراسم شاخسی واخسی آذربایجان

مراسم «شاخسی واخسی» (شاه حسین وای حسین) یا «شاه حسین گویان» در بیشتر نقاط آذربایجان، به‌خصوص اردبیل و تبریز برگزار می‌شود. آغاز این مراسم از حدود ۱۰ روز قبل از شروع ماه محرم کلید می‌خورد و تا ظهر عاشورا ادامه دارد.

در ابتدا مردم به‌شکل دایره‌وار یا قطاری حرکت می‌کنند. سپس نوعی چوب مخصوص برای این سوگواری استفاده می‌شود که عزاداران آن را از زمین تا فرق سر خود می‌برند، در همین لحظه گروهی فریاد «شاخسِی» (شاه حسین) سر می‌دهند و گروه دیگر با صدای بلند «واخسِی» (وای حسین) می‌گویند. این حرکت به نشانه جنگ یاران امام حسین (ع) با لشکر یزید است. در ادامه مردم پا‌های خود را به‌صورت هماهنگ بر زمین می‌کوبند و چوب را پایین می‌آورند.

آیین سقاخانه در بروجرد

آیین سقاخانه‌ در بروجرد که در میراث معنوی کشور ثبت شده، با حضور خیل عظیم بانوان در این مکان‌ها و عزاداری محرم همراه است. این مکان معنوی احترام خاصی بین شهروندان دارد و با پرچم‌ و عکس‌هایی از ائمه ‌اطهار (ع) و همچنین عروسک‌های پارچه‌ای به نشانه قنداق حضرت علی‌اصغر (ع) در گهواره‌های چوبی تزیین می‌شود.

از ابتدای محرم برخی افراد، بهترین اتاق منزل خود را سیاهپوش می‌کنند و آن را به عزاداری محرم اختصاص می‌دهند. علاوه بر این، صاحبان خانه با نصب پرچمی بر سر در خانه‌ خود، اعلام می‌کنند که در خانه‌شان سقاخانه وجود دارد. مردم با حضور در سقاخانه‌ها به خواندن زیارت‌نامه عاشورا می‌پردازند؛ شمع روشن می‌کنند؛ چراغ‌های کوچکی را به این محل هدیه می‌دهند و حتی نظافت سقاخانه را به عهده می‌گیرند. بوی اسفند، گلاب و صدای نوحه‌خوانی و روضه‌خوانی حال‌وهوای خاصی به سقاخانه‌ها می‌بخشد. سقاخانه‌ها در عصر و شب‌های محرم برپا شده و با چای و خرما از عزاداران پذیرایی می‌شود.

چراغ‌های سقاخانه تا پایان دهه محرم روشن می‌ماند و برخی از افراد که نذر کرده باشند، آن را تا پایان ماه صفر به همان شکل نگه می‌دارند تا حاجت روا شوند. عده‌ای از عزاداران نیز یكی از چراغ‌های سقاخانه را با خود می‌برند تا نذرشان ادا شود و آن را سال دیگر به سقاخانه برگردانند. ورود به سقاخانه‌ها نیاز به دعوت ندارد و وجود پرچم سیاه بر در منازل، نشانه کافی برای وجود مراسم عزاداری و روضه‌خوانی است.

آیین کرب زنی در لاهیجان

آیین کرب‌زنی از دیرباز توسط عزاداران محله «شعربافان» لاهیجان در شب هشتم و همچنین در روز عاشورا برگزار می‌شود. کرب‌زن‌ها، چوبی استوانه‌ای شکل به وزن ۴۰۰ تا ۶۰۰ گرم را در دست می‌گیرند که از میان به دو نیم تقسیم شده است و هر نیمه چوب، تسمه‌ای چرمی دارد. عزاداران دست خود را از تسمه چربی رد می‌کنند و در حین حرکت و خم و راست‌شدن، دو تکه چوب را به زیر پا و پشت سر خود می‌برند و به هم می‌زنند. ضرب آهنگ این حرکت با وزن مرثیه‌ هماهنگی دارد.

درباره تاریخچه این آیین، روایت‌های مختلفی وجود دارد. به‌عنوان مثال، گفته می‌شود که این رسم از دوره سیاوش به جا مانده است. زمانی که پیکر خونین سیاوش از توران به ایران آورده می‌شود، مردم سوگوار سنگ بر هم می‌کوبیدند و مویه می‌کردند. در روایت دیگری آمده است، حضرت زينب (س) هنگام سخنرانی برای اهل كوفه بود که عده‌ای سنگ‌هايی را بر هم می‌زدند تا صدای ایشان به مردم نرسد.

مراسم سوم امام حسین (ع) در قزوین

مراسم سوم امام حسین (ع) از آیین‌های ویژه قزوین در روز دوازدهم محرم است که با حضور بانوان شهر برگزار می‌شود. در تاریخ آمده است که بعد از واقعه کربلا، مردم از ترس یزید جرات دفن شهدا را نداشتند؛ اما در این میان زنان طایفه بنی اسد با شجاعت به خاکسپاری اجساد پرداختند.

این ماجرای تاریخی باعث شده است که زنان هر سال محرم در مسجد علی اکبر این شهر تجمع کنند. گروهی از زنان قزوینی بیل و کلنگ به دست می‌گیرند و عده‌ای دیگر ۷۲ پیکر پارچه‌ای بدون سر را به نشانه ۷۲ تن از یاران سیدالشهدا (ع) رو دوش خود حمل می‌کنند. آن‌ها ضمن گفتن الله اکبر، در خیابان شهدا راه می‌روند تا به آستان مقدس امامزاده حسین (ع) برسند. پس از عزاداری مجددا به مسجد برمی‌گردند و مراسم خود را با سینه‌زنی و نوحه‌خوانی تکمیل می‌کنند.

آیین سنتی حلیم پزان فریدن

آیین حلیم پزان در بقعه ابو شیخ سلیمان دارانی، سنتی دیرینه در فریدن است که هم‌زمان با شب عاشورا برگزار می‌شود. در حال حاضر، حدود چهار تن حلیم در شب عاشورا بار گذاشته می‌شود و اکثر افراد حاضر در پخت حلیم، کشاورز هستند که محصول زراعی خود یعنی گندم را نذر حلیم‌پزان کرده‌اند. مردم پس از شستن دیگ‌ها، لبیک حسین می‌گویند و دیگ‌ها را همراه با همزن‌های چوبی بلند حمل می‌کنند. مداحی نیز نقش پررنگی در شروع حلیم‌پزان دارد.

این مراسم از شب عاشورا تا سپیده‌دم ادامه دارد که با زیارت عاشورا، نوحه و ذکر همراه است. دیگ جداگانه‌ای برای زنان در نظر گرفته می‌شود که می‌توانند برای تبرک و افزودن نمک مشارکت کنند. صبح عاشورا نیز حلیم بین مردم و مسافران توزیع می‌شود.

آیین شاطری جزن در روستای جزن دامغان

رسم شاطری که ظهر عاشورا در روستای جزن دامغان برگزار می‌شود، در فهرست آثار ملی ایران به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسیده است.

اصل آیین شاطری به دوره صفویه برمی‌گردد؛ زمانی که افراد چالاکی در جلوی موکب‌ها می‌دویدند و راه را باز می‌کردند. امروزه در صبح روز دهم محرم، افرادی با پوشش خاص، سرمه بر چشم و چوب در دست، جلوی مراسم تعزیه راه می‌روند و به‌اصطلاح راه را باز می‌کنند. لباس این افراد دارای پارچه‌های رنگی فراوانی است که آن‌ها را شبیه به فرشته‌های آسمانی می‌کند. در زمان برگزاری تعزیه نیز این افراد، جلوی اسب امام حسین (ع) و یارانش می‌دوند تا با این کار مانع از ورود امام و شهدا به میدان جنگ شوند.

آیین چلچلا در مجن شاهرود

آیین چلچلا در مجن، شهری زیبا و پلکانی، همه ساله در ایام محرم برگزار می‌شود که جذابیت آن باعث حضور گردشگران مذهبی از اقصانقاط کشور مخصوصا تهران و گرگان شده است. این رسم دیرینه از غروب آفتاب شب سوم ماه محرم در صحن تکیه بالا و پایین مجن آغاز می‌شود و تا شب دهم ادامه می‌یابد.

پس از آب و جاروی تكیه پایین که قبل از غروب آفتاب رخ می‌دهد، فضای تكیه با فرش و جاجیم پوشانده می‌شود و ۴۰ پایه چراغ شمعدان در محل قرار می‌گیرد که به همین دلیل به آن چلچلا می‌گویند. در ادامه بابای تكیه شروع به خواندن دعا می‌كند. پس از ذكر صلوات، بخش‌هایی از زیارت عاشورا قرائت می‌شود. زنان و دختران نیز بر پشت بام‌های پلكانی می‌نشینند و برای روای حاجات خود در غروب آفتاب دعا می‌کنند.

در همین حین مردم نذورات خود شامل نان محلی و قند را به تكیه می‌آورند و روی سفره‌های مربوطه می‌گذارند و یک بسته کوچک نبات دریافت می‌کنند. این مراسم با دعا و فاتحه به پایان می‌رسد و سپس چراغ‌ها را دست به دست می‌چرخانند و می‌بوسند.

دودمه خوانی در خمینی‌شهر

دودمه خوانی، آیین ویژه شب تاسوعا و عاشورا در خمینی‌شهر است که شامل استفاده از سروده‌های موزون می‌شود. عزاداران به دو دسته تقسیم می‌شوند که دسته نخست ضمن خواندن مصرعی از یک شعر، سینه می‌زنند و با ذکر حسین ساکت می‌شوند. سپس نوبت به دسته دوم می‌رسد که از حرکت می‌ایستند و مصرع دوم را می‌خوانند. این چرخه به همین منوال تکرار می‌شود. از معروف‌ترین شعرهای دودمه‌خوانی می‌توان به «امشب حرم آل‌عبا آب ندارند، طفلان حسین بن علی خواب ندارند» و همین طور «امشبی را شه دین در حرمش مهمان است، مکن ای صبح طلوع، صبح فردا بدنش زیر سم اسبان است، مکن ای صبح طلوع» اشاره کرد.

شعرخوانی، سکوت و مجددا شعرخوانی منجر به‌شکل‌گیری سمفونی یک‌پارچه و منحصربه‌فردی می‌شود که شور زیادی به عزاداری محرم می‌بخشد.

تعزیه سیار در بازار اراک

تعزیه سیار بازار اراک، از قدیمی‌ترین آیین‌های عزاداری این شهر به حساب می‌آید که در سال‌های اخیر احیا شده است. در جریان این تعزیه، ابتدا قاصد اسب‌سواری وارد بازار می‌شود که ورود امام‌ حسین (ع) به کربلا را خبر می‌دهد. بعد نقاره‌زنان با لباس‌های مخصوص آبی‌رنگ و کلاه‌های منگوله‌دار و همراه با چند شتر وارد بازار می‌شوند.

سپس نوبت به شبیه‌خوانان می‌رسد که طول بازار یک کیلومتری را طی می‌کنند. در طول مسیر هر دسته از شبیه‌خوانان، گوشه‌هایی از یک تعزیه را می‌خوانند. سقاهایی با لباس مشکی و کودکانی با لباس سفید نیز این گروه را همراهی می‌کنند. پشت سر آن‌ها علامت‌ها، چلچراغ‌ها و پرچم‌های رنگی و دسته‌های سینه‌زنی یا زنجیرزنی قرار می‌گیرند.

علم شویی در بندرعباس

علم شویی با قدمتی بیش از ۳۰۰ سال، از سنت‌های دیرینه بندرعباس است که هر سال در روز دوم محرم برگزار می‌شود. این آیین به «منبر گپ» یا «حسینیه ۱۲ امام» تعلق دارد و عزداران حسینی که در میان آن‌ها کودکان و نوجوانان نیز دیده می‌شود، طبق سنت، ۱۲ علم را به‌عنوان نماد ۱۲ امام شیعیان به ساحل خلیج فارس می‌برند و در دریا می‌شویند تا برای عزدارای آماده شود.

سپس علم‌ها را به مسجد می‌برند و با پارچه‌های رنگی نذری تزیین می‌کنند و روی آن‌ها پنجه قرار می‌دهند. خانواده‌هایی که نذر کرده‌اند، از روز سوم تا نهم محرم، علم‌ها را به خانه خود دعوت می‌کنند و با انداختن سفره نذری و با حضور فعالان حسینیه و اقوام و همسایگان به سوگواری می‌پردازند.

در روز عاشورا، علم‌کشان در یک صف قرار می‌گیرند و کسانی که حاجت دارند، نقل و شکلات بر سر علم‌ها می‌ریزند تا متبرک شود. پس از پایان دهه محرم، پارچه‌های تزیینی علم‌ها باز شده و در حسینیه منبر گپ نگهداری می‌شود.

روایت جالبی درباره علت شکل‌گیری آیین علم‌ شویی وجود دارد که می‌گوید روزگاری چوب‌هایی به‌شکل علم از کرانه دریای هند به ساحل بندرعباس می‌آید. اهالی این چوب‌ها را از آب می‌گیرند و به مسجد ۱۲ امام می‌برند که می‌بینند روی هر چوب‌، اسم یک امام معصوم کنده‌کاری شده است. این باور که این چوب‌ها به اذن خدا برای مردم این شهر فرستاده شده‌اند، باعث قداست آن‌ها نزد مردم شد.

روش‌های مرسوم عزاداری محرم

زنجیرزنی

زنجیرزنی یکی از روش‌های مرسوم عزاداری در ماه محرم است که به‌صورت گروهی انجام می‌شود و عزاداران زنجیرهایی را بر کتف و پشت خود می‌کوبند که به‌شکل خوشه‌ای به دسته‌ای چوبی آویخته شده‌ است.

زنجیرزنی شکل‌های مختلفی دارد که از آن جمله می‌توان به روش تک ضرب، سه ضرب، چهار ضرب یا پنج ضرب اشاره کرد. این روش عزاداری اغلب با اشعار نوحه‌خوان و ریتم طبل و سنج هماهنگی دارد. معمولا زنجیرزنان پیشکسوت در جلوی دسته قرار می‌گیرند و سپس جوانان، نوجوانان و کودکان پشت سر آن‌ها به زنجیرزنی می‌پردازند.

این مراسم احتمالا به نشانه مصائبی همچون تازیانه‌خوردن اسرای کربلا است تا عزاداران به این وسیله ارادت خود را به اهل بیت (ع) نشان دهند.

سینه ‌زنی

سینه‌زنی نوعی آیین عزاداری است که بیشتر در مراسم سوگواری امام حسین (ع) رواج دارد و معمولا همراه با نوحه‌خوانی و هماهنگ با آن انجام می‌شود. 

سینه‌زنی واحد، یکی از انواع سینه‌زنی است که در استان‌های خوزستان و بوشهر رواج دارد. عزاداران دایره‌های تودرتو تشکیل می‌دهند و با دست چپ، کمر نفر سمت چپ خود را می‌گیرند و با دست راست سینه‌ می‌زنند. آن‌ها در همین حین به‌آرامی حرکت می‌کنند.

نوحه خوانی

نوحه، قطعه‌ای ادبی با مضمون غم‌نگیز است که ریشه‌ای تاریخی دارد و به‌خصوص مادران و بانوان در سوگ عزیزانشان می‌خواندند. اشعاری که‌ برای‌ نوحه‌ سروده‌ می‌شود،‌ از نظر وزن‌ و قافیه‌ با ضرب‌آهنگ‌های‌ سینه‌زنی‌ متناسب‌ و هماهنگ‌ هستند.

استفاده از جملات کوتاه، لغات و ترکیبات تاثیرگذار و حماسی، آمیزش عربی و فارسی و... از جمله ویژگی‌های این اشعار محسوب می‌شوند. مداحان در مراسم مذهبی اهل بیت (ع) نوحه‌سرایی می‌کنند که شامل سبک‌های گوناگونی می‌شود.

روضه

مراسم مذهبی روضه یا روضه‌خوانی بیشتر در ماه‌های محرم و صفر برای یادبود امامان شیعه، به‌ویژه امام حسین (ع) برگزار می‌شود. در این مراسم، روضه‌خوان نقل‌هایی از نبرد کربلا و شهادت امام و یارانشان را می‌خواند و عزاداران گریه می‌کنند.

مجالس روضه اغلب از دو بخش زنانه و مردانه تشکیل می‌شود؛ گرچه برخی روضه‌ها کاملا زنانه یا مردانه هستند. محل برگزاری روضه نیز ممکن است در خانه یا تکیه‌ها، مساجد و حسینیه‌ها باشد. در برنامه‌های رسمی‌تر که در مساجد و تکیه‌ها اتفاق می‌افتد، پس از قرائت قرآن، یک روحانی به سخنرانی و ذکر مصیبت می‌پردازد.

آتش‌زدن خیمه‌ها

آتش‌زدن خیمه‌ها از آیین‌های عاشورایی است که در نقاط مختلف کشور وجود دارد. عزاداران خیمه‌هایی را در روز عاشورا برپا می‌کنند و سپس آن را در حوالی ظهر به آتش می‌کشد.

در واقع در روز عاشورا، لشکریان یزید پس از آنکه امام و یارانشان را به شهادت رساندند، به اهل بیت (ع) رحم نمی‌کنند. زنان و کودکان را از خیمه‌ها بیرون می‌آورند و خیمه‌ها را آتش می‌زنند.

تعزیه

«شبیه خوانی» یا «تعزیه» نمایشی است که مصائب واقعه کربلا را به تصویر می‌کشد؛ هرچند نسخه‌هایی از تعزیه برای مجالسی همچون قربانی اسماعیل، تعزیه حضرت زهرا (س) و... نیز وجود دارد. امروزه تعزیه در مساجد، تکیه‌ها، حسینیه‌های بزرگ و همچنین میدان‌های سطح شهرها و روستاهای کشور باشکوه هرچه تمام‌تر اجرا می‌شود.

در نمایش تعزیه، محدودیتی برای استفاده از لوازم در میان نیست و شبیه‌خوان‌ها معمولا هنگام اجرا، نسخه‌ای در دست دارند تا موقع نقش‌آفرینی هیچ مشکلی نداشته باشند. بازیگران خردسالی نیز در این نمایش استفاده می‌شود که شخص تعزیه‌گردان به آن‌ها کمک می‌کند تا نقش خود را به‌خوبی بازی کنند. نقش زنان را مردان، ‌به‌خصوص پسران نوجوان بازی می‌کنند که نقاب بر چهره دارند و به آن‌ها «زن‌خوان» می‌گویند.

شبیه‌خوانان به دو گروه اولیاخوان و اشقیاخوان تقسیم می‌شوند. اولیاخوان‌ها در حالی که لباس سبز بر تن دارند، نقش‌ خود را به‌صورت موزون و خطابه‌ای ایفا می‌کنند؛ در حالی که، نحوه صحبت اشقیاخوان‌ها ناموزون و معمولی است و لباس سرخ پوشیده‌اند. سیاهی‌لشکر که برای هر دو دسته در نظر گرفته می‌شود، لباس‌هایی به‌غیر از این رنگ‌ها را می‌پوشند.

شبیه‌خوان‌ها هر روز یکی از وقایع کربلا را نمایش می‌دهند و در سوال و جواب‌ها، تناسب آوایی را رعایت می‌کنند؛ گرچه مخالف‌خوان‌ها و اشقیاخوان‌ها، شعرها را با صدای بلند و پرخاشگرانه می‌خوانند.

علم کشی

علم‌کشی یا علامت‌کشی شامل یک یا تعدادی علم عزاداری است که بیشتر در روزهای تاسوعا و عاشورا به‌عنوان بخشی از سوگواری محرم انجام می‌شود. امروزه این علم‌ها اغلب به‌صورت فلزی هستند و تیغه‌های آن‌ها روی پایه‌ای فلزی نصب شده‌اند.

علم‌ها معمولا پیشاپیش هیئت‌های عزاداری حرکت می‌کنند و دسته‌های زنجیرزن و سینه‌زن پشت سر آن‌ها قرار می‌گیرند. علامت‌های کوچک تا متوسط را افراد علاقه‌مند و دارای توانایی بدنی مناسب حمل می‌کنند؛ هرچند در سال‌های اخیر بسیاری از علامت‌های بزرگ روی چرخ مخصوص حرکت داده می‌شوند.

چرخاندن علامت به‌صورت ۳۶۰ درجه و درجا، سلام‌دادن علامت و همین طور چرخش و سلام زوجی علامت‌ها از جمله حرکت‌های نمایشی هستند که در مراسم عزاداری انجام می‌شود.

پرسش‌های متداول