gardeshban.ir

یکی از هنرهای اصیل ایرانی ساخت کاشی و یکی از استفاده های آن برای تزیین دیوارهای مساجد و اماکن زیارتی می باشد. این مطلب جهت آشنایی با انواع کاشی های ایرانی جمع آوری شده تا زمانیکه به سفر می رویم و از آثار تاریخی دیدن می کنیم با دانستن آنها به درک بهترمان از بناها و معماری ها کمک کند.

کاشی چیست؟

کاشی در واقع خشت‌های پخته‌ لعابی است که امروزه برای تزئین بناها به کار می‌روند. امّا اگر بخواهید بدانید چطور هنرمندان به این سبک هنری دست پیدا کردند، باید ریشه آن را در سفالگری و استفاده از خشت پخته جستجو کنیم که حتّی به هزاران سال پیش برمی‌گردد. گفته شده در مصر کاشی‌های رنگی پیدا شده که قدمتشان به ۴۷۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد. امّا تاریخچه کاربرد آجر لعابدار را فعلا به زمان بابلیان (هزاره دوم پیش از میلاد) نسبت می‌دهند. ایرانیان هم از همسایگانشان شیوه سفالگری و کاشی‌سازی آموختند و بر اساس آن سبک خودشان را ایجاد کردند.نمونه‌هایی از کاشی سازی‌های اولیه را در تخت جمشید و کاخ‌ هخامنشیان می‌توانیم ببینیم.

در دوره اسلامی که هنرهای ایرانی به اوج خودشان می‌رسند، کاشی هم وارد سبک‌های تازه‌ای می‌شود. به دوره صفویان که می‌رسیم به دلیل تاکید بر تزیینات در معماری، با تزیینات بی‌بدیل بناها با کاشی روبه‌رو می‌شویم؛ مثل مساجد پر تزیین اصفهان که چشم هر بیننده‌ای را به خودش خیره می‌کند.

در ادامه انواع کاشی را به اختصار بررسی می‌کنیم تا بهتر آنها را بشناسیم.

کاشی زرّین فام

کاشی معرّق

در گذشته بعضی از کاشی‌های طرح‌دار سنتی را که دارای اشکالی مانند گل و نوشته‌های قرآن بودند، به کمک کوره‌های سنتی یا کوره‌های برقی کوچک به اصطلاح پخت می‌کردند. روند تولید این نوع کاشی‌ها نسبت به کاشی‌های امروز، با سادگی بیشتری انجام می‌شد. برای تولید کاشی از گل و خاک استفاده می‌کردند و با لعاب، طرح‌های گوناگونی روی آن می‌زدند. آنها را مجددا در همان کوره‌ها می‌پختند تا رنگ روی آنها ثابت شود و سپس از آنها استفاده می‌کردند.

کاشی معقلی

کاشی بنایی

این سبک کاشی در عصر صفویان به کمال خودش رسید. کاشی بنایی طرح‌های هندسی دارد و از تلفیق اشکال هندسی با مساحتی ۴ تا ۸ ساخته می‌شود. طرح‌های کاشی بنایی شبیه خاتم است با این تفاوت که در خاتم فقط شکل‌های مثلث است امّا در کاشی بنایی هم مثلث و هم مربع به کار می‌رود. هر کدام از طرح‌های کاشی بنایی برای خودشان اسم و رسمی دارند؛ مثلا معروفترینشان «کند و کلیل» است.

این سبک کاشی هم مانند کاشی معرق ساخته می‌شود.

کاشی مینایی

این کاشی با طرح‌های اسلیمی، ختایی و گیاهی معمولا تزیین می‌شود. بیشتر آبی رنگ است و در بناهای قدیمی‌تر معمولا دیده می‌شود. استفاده از آن در نمای بیرون بنا متداول بوده است.کاشی­ کاری سنتی مینایی نیز یکی از هنرهای تزیینی است که در بناهای قدیمی ایران از آن استفاده شده است و چشم توریستان را خیره می ­کند. کاشی ­های مینایی در معماری ­های قدیمی بیشتر به رنگ آبی بودند که برای استفاده در مناره­ ها یا بیرون بناها مناسب باشند. در کاشی ­های مینایی از نقش ­های اسلیمی، تذهیب، گل و برگ، پرندگان، خطوط منحنی در هم پیچیده و نقاط ریز و درشت و یا خطوط مورب بسیار استفاده می ­شود.

طرح­ های دیگری که در کاشی ­های مینایی می­توانید ببینید، مجموعه‌ای از آیات قرآنی یا کلماتی هستند که به ائمه معصومین مربوط می شوند؛ به طور مثال آیه شریفه صلوات، آیه شریفه و ان یکاد یا سوره های کوتاه قرآن روی کاشی نوشته می شوند و اطراف آن با زیباترین طرح ها و نقش ها کامل می گردد. متداول ­ترین رنگ ­هایی که در کاشی­ های سنتی مینایی استفاده می ­شوند، طیف رنگ آبی روشن، آبی تیره، قرمز، زرد، قهوه ای، سبز، مشکی، سفید و فیروزه ای هستند.

کاشی هفت رنگ

کاشی هفت رنگ از سبک‌های معاصر کاشی است که دوره قاجار بسیار پر کاربرد بود. گفته شده این سبک کاشی به تاثیر از مسیر مدرنیته ایران ایجاد شده و کیفیت کمتری هم به نسبت کاشی‌های قبلی دارد.این کاشی از تلفیق خشت‌های ظریف و لعاب‌داری که هر کدام قسمتی از یک طرح کلی هستند، ایجاد می‌شود.این کاشی ها هفت رنگ متداول دارند که عبارتند از: لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، زرد، حنایی، سفید و سیاه. گفته شده اصفهان، مشهد و تا حدودی تهران از مراکز تهیه این کاشی‌های هفت‌رنگ هستند.

کاشی کاری مقرنس

مقرنس کاری یکی از عناصر مهم تزئینی معماری است که در دنیا ساختن بناها به شکل طبقاتی که روی هم ساخته شده برای آرایش دادن ساختمان‌ها و یا برای آنکه به تدریج از یک شکل هندسی به شکل هندسی دیگری تبدیل می‌شود.مقرنس ­کاری یکی از عناصر مهم تزئینی معماری سنتی است که در زیبا سازی بناها، مقبره ­ها، مساجد و امکان مذهبی در ایران مورد استفاده قرار می ­گیرند. مقرنس ­ها شباهت زیادی به لانه زنبور دارند و در بناهایی که به شکل طبقاتی ساخته شده­ اند، برای آرایش دادن ساختمان ­ها و یا تغییر شکل هندسی آن­ ها، به کار گرفته می ­شوند. تاریخ مقرنس کاری در ایران به دوران پیش از اسلام و قبل از دوره هخامنشی باز می­ گردد.

آتشگاه پاسارگاد نمونه ­ای از هنر مقرنس ­کاری در دوران هخامنشیان است. پس از این­که اسلام به ایران وارد شد، مقرنس نیز هویت خود را حفظ کرد و در بناهای زیبایی مانند آرامگاه شاه اسماعیل، گنبد کاووس، برای تزیین و ساختن گنبدها به کار رفت. مسجد نائین، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع گلپایگان، مسجد جامع زواره و مسجد حیدریه قزوین از نمونه ­های زیبای کاربرد کاشی­ کاری سنتی مقرنس در معماری ایرانی هستند.

کاشی کاری مشبک

کاشی ­های مشبک در معماری بناهای قدیمی به دلایل متعددی مورد استفاده قرار می ­گرفتند که در زیر به چند مورد از آن ­ها اشاره می­ کنیم: