gardeshban.ir

سرزمین ایران میزبان تمدن‌های کهنی چون ایلام و جیرفت بوده است و در زمان هخامنشیان یکی از بزرگ‌ترین امپراتوری‌های تاریخ در آن تشکیل می‌شود. بر اساس تقسیم‌بندی‌های تاریخی، از ابتدای تشکیل حکومت مادها تا پایان فرمانروایی ساسانیان به دوره ایران باستان مشهور است. 

در میان حکومت‌های آن دوره، اشکانیان و ساسانیان طولانی‌ترین فرمانروایی‌ها را داشته‌اند و بیش از ۹۰۰ سال در کنار ایران بر سرزمین‌های زیادی حکومت کرده‌اند؛ دوره‌ای که از تاثیرگذارترین دوره‌های تاریخ ایران به شمار می‌آید و بناها و شهرهای باستانی عظیمی از آن به‌جای مانده‌اند.

شهرهای قدیمی بسیاری در ایران وجود دارند؛ اما آیا شما آن‌ها را می‌شناسید؟ به احتمال زیاد اولین گزینه‌هایی که در ذهن شما می‌آیند، شهرهایی چون اصفهان و شیراز هستند. البته باید بدانید که قدیمی‌ترین شهرهای ایران که کماکان آثاری از آن‌ها باقی مانده است، شهرهایی چون شوش، شهر سوخته، هگمتانه و پاسارگاد از دوره ایران باستان هستند. در ادامه با ما همراه باشید تا قدیمی‌ترین شهرهای ایران را به شما معرفی کنیم.

با قدیمی‌ترین شهرهای ایران آشنا شوید:

• شهر شوش
• شهر سوخته
• تپه حصار
• شهر دقیانوس
• تپه سیلک
• شهر تخت جمشید
• شهر پاسارگاد
• شهر هگمتانه
• شهر حریره
• شهر سیمره
• شهر نیم ور
• شهر نوش آباد

شهر شوش

• آثار ملی ایران
• محدوده کنونی: استان خوزستان
• قدمت: ۶ تا ۹ هزار سال

شوش، قلب تاریخ ایران و به گفته برخی پژوهشگران، قدیمی‌ترین شهر جهان، کماکان در سینه خوزستان به حیات خود ادامه می‌دهد. شهر شوش در شرق رود دجله در ۱۱۵ کیلومتری شمال غرب اهواز واقع شده و سال‌ها مرکز حکومت عیلامی‌ها، پایتخت نخستین تمدن ایران زمین و پایتخت زمستانی هخامنشیان بوده است. زیگورات چغازنبیل، کاخ اردشیر، ایوان کرخه، تپه‌های باستانی شوش، آرامگاه دانیال نبی، هفت تپه، آرامگاه دعبل خزایی و کاخ آپادانای داریوش، تنها بخشی از آثار به‌جا مانده از دوران اوج و شکوفایی در این شهر باستانی هستند. تاریخ پیدایش شوش به‌طور دقیق مشخص نیست؛ اما مورخان قدمت آن را به هفت تا چهار هزار سال پیش از میلاد نسبت می‌دهند.

شوش، شوش سوسا، سوزیانا یا شوشن یکی از دیدنی‌ترین و تاریخی‌ترین شهرهای ایران و همچنین مهم‌ترین مراکز تمدن دنیا است و گفته می‌شود که برای دو هزار سال پایتخت بوده است. این شهر تا قبل از حمله مغول‌ها رونق فراوان داشت؛ اما پس از آن سکونت در این شهر کمتر می‌شود. شوش به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین سکونت‌گاه‌های شناخته‌شده جهان نیز شناخته می‌شود و فعالیت‌های باستان‌شناسی همواره در آن ادامه دارد. محوطه تاریخی شهر شوش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و در سال ۱۳۹۴ نیز ثبت جهانی شد.

شهر شوش پنج کیلومتر مربع مساحت دارد و فاصله آن از سطح دریا ۷۸ متر است. سه رودخانه کرخه، دز و شاوور در این شهر جریان دارند. موقعیت جغرافیایی این شهر سبب شده است که بیشتر مردم آن شغل تجارت، صید ماهی و کشاورزی را انتخاب کنند. در سفر به شوش، پس از بازدید از جاذبه‌های تاریخی حیرت‌انگیز آن، از خرید صنایع دستی و سوغات این شهر مانند کپو، نقاشی روی سفال و چوب و تهذیب و معرق نیز غافل نشوید.​

شهر سوخته

• آثار ملی ایران
• میراث جهانی یونسکو
• محدوده کنونی: استان سیستان و بلوچستان
• قدمت: بیش از پنج هزار سال

شهر سوخته در استان سیستان و بلوچستان در ۱۲۰ کیلومتری جنوب زابل با قدمت بیش از پنج هزار سال بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی از قدیمی‌ترین تمدن‌های جهان به شمار می‌آید. این شهر به‌دلیل ظرفیت‌های برجسته تاریخی و حجم بالای آثار مکشوفه، منطقه‌ای ارزشمند برای باستان‌شناسان و علاقه‌مندان به تاریخ است. شهر سوخته در گذشته شاه‌راه ارتباطی شبه قاره هند و آسیای مرکزی با تمدن‌های حاشیه خلیج فارس بوده است و در حقیقت بخش وسیعی از تمدن کهن ایران و ریشه‌های فرهنگی شرق فلات ایران را در بر می‌گیرد. 

شهر سوخته در تپه‌هایی بلند با ارتفاع بین ۱۲ تا ۱۸ کیلومتر و روی آبرفت‌های رود هیرمند ساخته شده و از جمله پیشرفته‌ترین تمدن‌های کهن به شمار می‌آمده است؛ به‌طوری که برخی مورخان آن را با دوره برنز تمدن جیرفت مقایسه می‌کنند. در منطقه وسیع شهر سوخته، جاذبه‌های تاریخی بسیاری به چشم می‌خورند؛ اگرچه با توجه به ارزش بالای این شهر می‌توان گفت که شهر سوخته در میان دیگر جاذبه‌های گردشگری ایران کمتر شناخته‌شده است. آب و هوای گرم و خشک و شرایط اقلیمی سیستان و بلوچستان و کمبود امکانات رفاهی در این خطه از دلایل عدم توجه کافی گردشگران به شهر سوخته هستند. شهر سوخته در سال ۱۳۹۳ به‌عنوان هفدهمین اثر تاریخی ایران به ثبت میراث جهانی یونسکو رسیده است.

شهر سوخته در حدود ۲۸۰ هکتار وسعت داشته و از سیستم آبرسانی و فاضلاب بسیار پیشرفته‌ای برخوردار بوده است. این شهر به پنج بخش اصلی تقسیم می‌شده است که این بخش‌ها شامل مناطق مسکونی در شمال شرقی و شرق، نواحی گسترده مرکزی، بخش صنعتی در شمال غربی و بناهای یادبود و گورستان در جنوب غربی این منطقه می‌شوند. بخش صنعتی خارج از شهر و با فاصله از نقاط مسکونی قرار داشته است.

صنایع مختلفی چون معرق کاری، زرگری، حصیربافی، نساجی و کوزه گری در شهر سوخته رواج داشته‌اند و زینت‌آلاتی که در حفاری‌ها از این شهر به دست آمده، گواه این مدعا هستند. جالب است بدانید که قدیمی‌ترین تخته نرد دنیا و قدیمی‌ترین چشم مصنوعی در شهر سوخته پیدا شده‌اند؛ به‌علاوه نخستین جراحی مغز نیز در این شهر انجام شده است.

مهم‌ترین سوال برای باستان‌شناسان در بررسی‌های منطقه باستانی شهر سوخته این بود که چرا شهر سوخته سوخت و آیا این شهر واقعا سوخته است؟ در بررسی‌های اولیه، وجود لایه‌های خاکستر وسیع در این منطقه و مشاهده آثار سوختگی در بناها، محققان را به این سمت سوق داد که این شهر، سوخته و نابود شده است. بنا بر نظر بعضی کارشناسان شهر سوخته دو بار به آتش کشیده شده است. بار اول به دوران رشد و شکوفایی و بار دوم به زمان نابودی شهر مربوط می‌شود. البته باید بدانید که در حال حاضر کارشناسان معتقد هستند که به‌دلیل رونق صنعت و وجود مناطق صنعتی در اطراف شهر سوخته در گذشته، تلی از خاکستر ناشی از فعالیت‌های این مناطق شهر سوخته را پوشانده بوده است و تغییرات اقلیمی و از بین رفتن رونق صنعت و تجارت از اصلی‌ترین دلایل زوال شهر سوخته بوده‌اند.​

تپه حصار

• آثار ملی ایران
• محدوده کنونی: شهر دامغان، استان سمنان
• قدمت: سه تا ۶ هزار سال

منطقه تپه حصار یکی دیگر از قدیمی‌ترین شهرهای ایران در شمال استان سمنان است. این تپه در سه کیلومتری جنوب شرق شهر دامغان در روستای حیدرآباد قرار دارد و قدمت تمدن در آن به هزاره چهارم تا هزاره اول قبل از میلاد بازمی‌گردد. شهرنشینان تپه حصار، خانه‌های خود را با استفاده از خشت خام ساخته بودند؛ بناهایی که کماکان ویرانه‌هایی از آن‌ها به چشم می‌خورد. شواهد تاریخی نشان می‌دهند که این شهر مورد تهاجم بسیار سنگینی قرار گرفته و به‌کلی نابود شده است.

تپه حصار در شهریور ماه سال ۱۳۱۰ خورشیدی در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسیده و یکی از با ارزش‌ترین محوطه‌های پیش از تاریخی فلات ایران است. حصار، تپه‌ای کم ارتفاع است که از زمین‌های اطراف فقط چند متر ارتفاع دارد و چند برجستگی را شامل می‌شود. مساحت فعلی تپه حصار ۳۰۰ در ۲۰۰ متر است؛ البته وسعت این منطقه در گذشته بیشتر بوده است. نام تپه حصار اولین بار در سفرنامه شیندلر (مامور انگلیسی احداث و کشیدن خط تلگراف بمبئی به اروپا و لندن) دیده می‌شود؛ سفرنامه‌ای که در دوره قاجار و در عهد ناصری نوشته شده است.

پیشینه پژوهش‌های باستان‌شناسی تپه حصار به قبل از انقلاب می‌رسد. بر طبق این کاوش‌ها تپه حصار دارای سه دوره فرهنگی پیش از تاریخ و این منطقه در هزاره‌های چهار و سه پیش از میلاد از مراکز مهم صنعتی فلات ایران بوده است. مطالعات نشان داده‌اند که استقرار و زندگی در تپه حصار از ۴۲۰۰ تا ۱۷۰۰ پیش از میلاد یعنی از دوران مس و سنگ یا مس سنگی تا عصر برنز تداوم داشته است. این تپه‌ در هزاره‌ دوم و در سال ۱۷۰۰ پیش از میلاد متروک می‌شود. 

در دوران تاریخی و سپس در عصر حکومت ساسانیان نیز کاخی در تپه حصار ساخته می‌شود. شواهد فرهنگی به‌دست‌آمده و بناهای قلعه‌ مانند از دوران اسلامی در این تپه نیز نشان از این تداوم سکونت در این منطقه دارند. تپه حصار از این لحاظ اهمیت دارد که می‌توان در آن گذر از عصر مس و سنگ ایران به عصر مفرغ را مشاهده کرد.

از محوطه‌ حصار اشیا و یافته‌های متنوعی چون سفال‌های عصر مفرغ (سفال‌های منقوش نخودی با نقش‌های همچون حیوانات شاخ‌دار و سفال‌های پایه‌دار خاکستری با طرح‌های داغدار، کنده، افزوده و برجسته)، ظروف با پایه‌های دکمه‌ای، ساقه‌ای، کوزه‌های لوله‌دار، کاسه‌های لوله‌دار، فنجان‌ها، آبخوری‌ها، اشیای فلزی متنوع و متعددی چون دست‌بندها، حلقه‌ها و سنجاق‌ها به‌ دست‌ آمده است. از یافته‌های دیگر تپه حصار می‌توان به اشیای و ابزارآلات سنگی مانند تیغه‌های سنگی مستطیل شکل و مته‌های نوک تیز و یکرک‌های منقوش، اشیای گلی پخته و خام ابزار استخوانی اشاره کرد.

برای بازدید از اشیا و یافته‌های محوطه تپه حصار سری به موزه‌ گرمابه پهنه‌ سمنان در بازار قدیم این شهر بزنید. در این موزه نمایشگاهی دائمی از آثار به‌دست‌آمده از حصار و سایر مکان‌های این استان وجود دارد. اسکلت مادری که در حین زایمان کودک خود فوت کرده است، یکی از جذاب‌ترین یافته‌های باستان‌شناسان در محوطه تپه حصار است.

تپه حصار در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است؛ اما متاسفانه مسیر ریل راه آهن تهران به مشهد از قسمتی از محوطه این اثر تاریخی می‌گذرد و همین امر مانع ثبت جهانی این اثر شده‌ است. تکه‌های سفال دست ساخت خرد شده با ارزش تاریخی در جای‌جای تپه پراکنده شده‌اند و در معرض نابودی بر اثر فرسایش آب و باد و تغییرات دمایی قرار دارند. امیدوار هستیم که پروژه‌ای برای گردآوری فوری و احیای سفال‌ها تهیه و اجرا شود و این اثر باستانی مورد محافظت بیشتر قرار بگیرد.​

شهر دقیانوس

• آثار ملی ایران
• محدوده کنونی: شهر جیرفت، روستای کنار صندل، استان کرمان
• قدمت: پنج تا هفت هزار سال

تمدن پنج هزار ساله جیرفت در ایران یکی از ناشناخته‌ترین و اسرارآمیزترین تمدن‌های بشری است. دقیانوس بخشی از تمدن جیرفت است که در خاک مدفون شده بود و وقوع سیل در رودخانه سبب شد تا نمایان شود. در سال ۱۳۸۸ قسمت‌های بیشتری از این شهر مانند مسجد، کوره سفال‌پزی، گورستان، حمام و بازار پیدا می‌شوند و تحقیقات روی سفال‌ها، کتیبه‌ها و آثار سنگی نشان می‌دهند که تمدنی قدیمی و چند هزار ساله در این منطقه وجود داشته است.

کتیبه‌های به دست آمده از جیرفت در سال ۱۳۷۹ نشان داد که اهالی این شهر سال‌های درازی پیش از سومریان به پدیده خط و نگارش مسلط شده بودند

مکانی که امروز از آن به‌عنوان شهر دقیانوس یاد می‌کنیم در شمال شرقی جیرفت و کنار هلیل رود واقع شده است و قدمتی هفت هزار ساله دارد. این سرزمین  رویایی و پیشرفته در دنیای باستان در واقع سرزمینی مملو از فرهنگ، هنر، تمدن و قدرت به نام «ارت» بوده است. «ارت»، شهری غنی از زمین‌های کشاورزی، معادن و چهار راهی برای عبور کاروان‌های مختلف و بسیار ثروتمند بود؛ شهری که مردمان آن اولین کسانی بودند که نوشتن را آغاز کردند. 

جالب است بدانید که در کتاب‌های تاریخ آمده است که سومریان نخستین کسانی بودند که خط را اختراع کردند؛ اما کتیبه‌های به دست آمده از جیرفت در سال ۱۳۷۹ نشان داد که اهالی این شهر سال‌های درازی پیش از سومریان به پدیده خط و نگارش مسلط شده بودند. وفور ثروت و نعمت در دقیانوس از هزاره سوم پیش از میلاد تا دوران اسلامی باعث شد تا این شهر بارها مورد حمله همسایگان از جمله آکدیان قرار گیرد. 

شهر اسلامی دقیانوس كه در شمال شهرستان جیرفت جای گرفته است نیز مربوط به دوره سلجوقیان (۹۰۰ سال قبل) بوده و با توجه به وسعت ۱۲ كیلومتری از بزرگ‌ترین شهرهای اسلامی كشور محسوب می‌شده است. این شهر یکی از قطب‌های اصلی تجارت در دوران حکومت سلجوقیان بوده و گردشگران بسیاری را به سوی خود می‌کشانده است. نام شهر دقیانوس حتی در سفرنامه مارکوپلو جهانگرد معروف ایتالیایی نیز به‌عنوان شهری باشکوه دیده می‌شود.

در حال حاضر برای بازدید از شهر دقیانوس باید به روستای کنار صندل در فاصله پنج کیلومتری غرب شهر عنبرآباد و ۳۰ کیلومتری جنوب شهر جیرفت بروید. این شهر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در حدود ۱۳۰۰ متر مربع از شهر دقیانوس از زیر خاک بیرون آورده شده است. گفته می‌شود که در شهر دقیانوس بیش از ۱۰۰ محله و ۱۰۰ میدان‌گاه وجود داشته است. تعداد محلات نشان از وسعت بسیار زیاد، گستردگی، جمعیت و رونق اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شهر دقیانوس در دوره سلجوقیان دارند.

بسیاری از آثار کشف شده در طول سال‌ها از شهر دقیانوس در حراجی‌های بین‌المللی به فروش رسیده‌اند و سر از موزه‌های خارج از کشور درآورنده‌اند؛ اما تعدادی از اشیای پیدا شده از تپه باستانی کنار صندل در موزه باستان‌شناسی جیرفت نگهداری می‌شوند و شما می‌توانید از آن‌ها دیدن کنید.

تپه سیلک

• آثار ملی ایران
• محدوده کنونی: فین کاشان، استان اصفهان
• قدمت: بیش از ۷۵۰۰ سال

نزدیک به پنج‌هزار سال قبل از میلاد مسیح، مردم غارنشین فلات ایران در پی تغییرات آب و هوایی به دشت‌ها روی آوردند و زندگی تازه‌ای را آغاز کردند. قدیمی‌ترین مردم دشت‌نشین، مردم محل سیلک (Sialk) در نزدیکی کاشان بودند که آثار زندگی آن‌ها طی کاوش‌ها کشف شده است. تپه یا میدان‌گاه باستانی سیلک، محوطه‌ای باستانی در منطقه فین کاشان است که قدمت آن به بیش از هفت هزار سال قبل بازمی‌گردد. این تپه از گل رس و سفال ساخته شده و در واقع زیگورات یا نیایشگاه ایرانیان باستان بوده است؛ این زیگورات به سبک معماری مذهبی ویژه شهرهای عمده بین‌النهرین (عراق کنونی) و ایران ساخته شده و بنای آن به‌ صورت برج مطبق هرمی است.

تپه سیلک در گذشته با نام شهر نفرین شده شناخته می‌شد و در حال حاضر به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران به شمار می‌رود. این تمدن بزرگ و چندهزار ساله به‌همراه ابزارآلات و سفالینه‌هایی متفاوت در حدود ۸۰ سال قبل با جاری شدن سیل در زمین‌های کشاورزی کاشان کشف شد و متاسفانه بخش زیادی از گنج‌های این منطقه توسط دلالان عتیقه و غارتگران به تاراج رفت. در نهایت با انتقال آثار تاریخی به کشورهای غربی، «رومن گیرشمن»، باستان‌شناس موزه «لوور» فرانسه، با هدف شناخت و نجات تمدنی که به همه مردم جهان تعلق داشت، روانه ایران شد.

گیرشمن به‌همراه هیئت باستان‌شناسی در سال‌های ۱۹۳۳، ۱۹۳۴ و ۱۹۳۷ میلادی، سه فصل کاوش روی هر دو تپه سیلک و دو گورستان نزدیک به آن انجام دادند و در سال ۱۹۳۸ (۱۳۱۷ خورشیدی)، دو جلد کتاب با عنوان سیلک کاشان به زبان فرانسوی در پاریس چاپ کردند که بعدها به دست انتشارات میراث فرهنگی ایران به فارسی ترجمه شدند. رومن گیرشمن تاریخ این تمدن را حدود ۱۰ هزار سال تخمین زده است. ​

با وجود فعالیت‌های گیرشمن و چاپ گزارش‌‌های او تا سال ۱۳۸۰ توجهی به تپه سیلک جلب نشد و بسیاری از اراضی این محوطه به زمین کشاورزی تبدیل شدند. پس از مدتی دکتر صادق ملک شهمیرزادی، باستان‌شناس بزرگ ایرانی برای بررسی و ادامه‌ کاوش‌ها به سیلک رفت و با انجام پنج فصل کاوش تا سال ۱۳۸۵ موفق به چاپ چند جلد کتاب درباره این منطقه شد.

تپه سیلک کاشان در فهرست آثار تاریخی و ملی ایران قرار دارد و در سال ۱۹۹۷ میلادی نیز در فهرست ثبت آثار موقت جهانی قرار گرفته است. تپه‌های سیلک در ضلع جنوبی‌ غربی کاشان و در سمت راست جاده کاشان به فین در خیابان امیر کبیر واقع شده است و شامل دو تپه شمالی و جنوبی یا همان گورستان «الف» و «ب» به فاصله ۶۰۰ متری از هم می‌شود. آثار باقی‌مانده مکشوفه از این تپه در موزه‌ای کوچک در محوطه تپه سیلک نگهداری می‌شوند. امید می‌رود که مسئولان با توجه بیشتر به این شهر تاریخی و باستانی از آن محافظت بیشتری به عمل بیاورند.

شهر تخت جمشید

• آثار ملی ایران
• میراث جهانی یونسکو
• محدوده کنونی: مرودشت شیراز، استان فارس
• قدمت: دوره هخامنشیان (۲۵۰۰ سال)

تخت جمشید یا پارسه یکی از شهرهای باستانی ایران است که سال‌ها پایتخت باشکوه پادشاهی ایران در زمان امپراتوری هخامنشیان بوده است. در این شهر باستانی کاخی به نام تخت جمشید وجود دارد که در دوره حکومت داریوش بزرگ، خشایارشاه و اردشیر اول بنا شده و تا به امروز از بهترین جاذبه‌های گردشگری ایران و استان فارس بوده است.

منطقه تخت جمشید و ستون‌ها، سر ستون‌ها، کتیبه‌ها، نقش برجسته‌ها، کاخ‌ها و دروازه‌های باقی مانده در محوطه آن از مهم‌ترین اسناد تاریخ تمدن در جهان هستند و به همین دلیل دانشمندان و باستان‌شناسان برجسته‌ای از سراسر جهان برای بازدید از تخت جمشید به ایران سفر کرده‌اند. تخت جمشید در شمال شهرستان مرودشت در شمال استان فارس قرار دارد.​

در سال ۵۱۸ پیش از میلاد، ساخت بنای تخت جمشید به‌عنوان پایتخت جدید هخامنشیان در پارسه آغاز شد. سامنر برآورد کرده‌ است که دشت تخت جمشید شامل ۳۹ قرارگاه مسکونی بوده است و در دوره هخامنشیان حدود ۴۳٬۶۰۰ نفر جمعیت در آن زندگی می‌کردند. تاریخ‌دانان بر این باور هستند که اسکندر مقدونی در سال ۳۳۰ پیش از میلاد، به ایران حمله کرد، تخت جمشید را به آتش کشید و بخش عظیمی از کتاب‌ها، فرهنگ و هنر هخامنشیان را به نابودی کشاند. 

شکوه و زیبایی بناهای تخت جمشید امروزه نیز باعث شگفتی طراحان و مهندسان می‌شود؛ تا جایی که ساخت چنین مجموعه‌ای عظیم را در زمان حال حاضر و با وجود امکانات گسترده ساده نمی‌دانند. پادشاهان ساسانی نیز کتیبه‌هایی در تخت جمشید در کاخ تچر از خود به‌جای گذاشته‌اند. این مکان پس از ورود به اسلام نیز محترم شمرده می‌شد. در این دوره تخت جمشید را با نام هزار ستون یا چهل منار نیز می‌شناختند و آن را به شخصیت‌هایی چون سلیمان نبی و جمشید نسبت می‌دادند.

شهر پاسارگاد

• آثار ملی ایران
• میراث جهانی یونسکو
• محدوده کنونی: مرودشت شیراز، استان فارس
• قدمت: دوره هخامنشیان (۲۵۰۰ سال)

مجموعه میراث جهانی پاسارگاد مجموعه‌ای از سازه‌های باستانی به جا مانده از دوره هخامنشیان در استان فارس در ۱۳۰ کیلومتری شمال شهر شیراز است. این مجموعه شامل بناهایی چون آرامگاه کوروش، باغ پادشاهی پاسارگاد، کاخ دروازه، پل، کاخ بارعام، کاخ اختصاصی، دو کوشک، آب‌نماهای باغ شاهی، آرامگاه کمبوجیه، ساختارهای دفای تل تخت، کاروانسرای مظفری، محوطه مقدس و تنگه بلاغی می‌شود. مجموعه پاسارگاد پنجمین مجموعه ثبت‌ شده در فهرست آثار میراث جهانی در ایران است.

به احتمال زیاد کوروش بزرگ دستور ساخت مجموعه باشکوه پاسارگاد را داده است. شواهدی مانند کتیبه‌ای سه زبانه (عیلامی، پارسی باستان و اکدی) و معماری تقریبا مشابه تخت جمشید این احتمال را تقویت می‌کنند. بر اساس روایتی از هرودت، کوروش پس از فتوحات فراوان در تاریخ ۵۲۶ پیش از میلاد، به قبایل سکاها در آسیای مرکزی حمله کرد؛ اما متاسفانه در جنگ با ماساگت‌ها (یکی از اقوام ایرانی‌تبار و یک تیره‌ی سکایی نیمه‌صحراگرد در آسیای میانه) کشته و در پاسارگاد به خاک سپرده شد. پاسارگاد در دشتی به ارتفاع ۱۹۰۰ متری از سطح محصور در میان کوهستان قرار دارد.

در ساخت عمده بناهای پاسارگاد از مصالحی چون سنگ، آجر، خشت خام و چوب استفاده شده است. رنگ آجرهای به کار رفته در این مجموعه قرمز و به طول ۴۵ سانتی‌متر، عرض ۲۲ و قطر ۵٫۵ سانتی‌متر هستند. سنگ آهکی سفید رنگ، سنگ کبود سخت و سیاه مرمرین شکننده نیز از جمله مصالح تشکیل‌دهنده‌ آن هستند.

شهر هگمتانه

• آثار ملی ایران
• محدوده کنونی: همدان
• قدمت: حدود سه هزار سال

شهر هگمتانه توسط اقوام آریایی ماد در قرن هفت قبل از میلاد تاسیس شده و به‌عنوان پایتخت اولین امپراتوران و پادشاهان ایرانی مورد استفاده قرار گرفته است

هگمتانه یکی از آثار ارزشمند و مهم ایران کهن به شمار می‌آید؛ شهری تاریخی با قدمتی بالغ بر سه هزار سال که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. با توجه به آثار به‌جای‌ مانده به نظر می‌رسد شهر هگمتانه توسط اقوام آریایی ماد در قرن هفت قبل از میلاد تاسیس شده و به‌عنوان پایتخت اولین امپراتوران و پادشاهان ایرانی مورد استفاده قرار گرفته است. این شهر همچنین پایتخت تابستانی هخامنشیان و ساسانیان بود. یونانیان شهر هگمتانه را را با نام اکباتان می‌شناختند.

هگمتانه به گفته برخی از مورخان نخستین پایتخت ایران بوده و در کنار آتن در یونان، رم در ایتالیا و شوش در خوزستان از معدود شهرهای باستانی زنده جهان است. هرودوت، نخستین تاریخ‌نگار یونانی زبان این شهر را ساخته دیاکو (قرن نهم قبل از میلاد) می‌داند و می‌گوید که هگمتانه هفت دیوار داشته است؛ دیوارهایی که هر یک به رنگ یکی از سیاره‌ها بوده‌اند. در سال ۵۵۰ پیش از میلاد، ایشتوویگو شاه ماد از کورش هخامنشی شکست می‌خورد و هگمتانه به تسخیر کوروش در می‌آید.

از جمله ویژگی‌های شهر باستانی هگمتانه، معماری و طرح و نقشه منظم این شهر بوده، که در بین آثار باستانی به دست آمده بی‌نظیر است. آثار ارزشمند و مهمی طی حفاری‌‌های صورت گرفته در هگمتانه کشف شده‌اند که برخی از آن‌ها در موزه هگمتانه و موزه ملی ایران برای بازدید در دسترس هستند.

شهر حریره

• آثار ملی ایران
• محدوده کنونی: جزیره کیش، شهرستان بندر لنگه، استان هرمزگان
• قدمت: حدود ۱۰۰۰ سال

آثار و ویرانه‌های شهر باستانی حریره در شمال جزیره کیش و در کنار مجموعه ورزشی المپیک قرار دارد و در دل غار و کوه‌ها واقع شده است. حریره به یک شهر برون‌گرا معروف بوده است و در زمانی که شهرها معاری دفاعی و درونگرایی داشتند، در این شهر خبری از دیوار دفاعی دور شهر نبوده است. حریره در قرن چهارم تا دهم هجری قمری در دوران اوج و شکوفایی خود بوده است. وسعت شهر باستانی حریره ۱۲۰ هکتار است و محوطه باستانی آن بر اساس نتایج کاوش‌های باستان‌شناسی انجام شده تا به امروز از مجموعه ساحلی، عمارت اعیانی، حمام، مسجد تاریخی، کارگاه‌های شیشه‌گری و قنات‌های قدیمی تشکیل می‌شود.

بازرگانان سیرافی در میانه‌های سده چهارم پس از ویران شدن بندر تجاری اقتصادی سیراف، تصمیم گرفتند تا جای پای خود را در جزیره کیش محکم کنند و به همین دلیل شهر حریره را بنا کردند. گفته می‌شود که حریره شهری پرجنب‌وجوش، ثروتمند، زیبا و سرسبز بوده است و به واسطه همین سرسبزی‌ها و آرامش موجود در دل آن، نام این شهر را حریره گذاشتند.

در حال حاضر، بناهایی با سقف و پوشش سالم در شهر حریره بسیار کم هستند؛ اما همچنان پس از ورود به منطقه شهر باستانی حریره، ساختمان‌های تخریب شده به جا مانده، دیدی دقیق از یک شهر یک‌پارچه با معماری ویژه را به شما نمایش می‌دهند. شهر باستانی حریره دارای بناهایی محکم از سنگ‌های آهکی و مرجانی است؛ در حالی که بناهای شهرهای هم‌دوران شهر حریره از خشت ساخته می‌شدند. در زمان بازدید از بناهای به جا مانده از این منطقه باستانی متوجه دیوارهایی محکم از جنس سنگ با روکش‌های گچی می‌شوید؛ دیوارهایی مستحکم که به احتمال زیاد برای مقابله با هرگونه حمله احتمالی ساخته شده بودند.

شهر سیمره

• آثار ملی ایران
• محدوده کنونی: شهرستان دره شهر، استان ایلام
• قدمت: دوره ساسانی

شهر سیمره با قدمتی از دوره ساسانی و قرون اولیه اسلامی در حاشیه شرقی شهرستان دره شهر و غرب رودخانه سراب واقع است. این شهر باستانی با ۲۰۰ هکتار مساحت، بزرگ‌ترین محوطه تاریخی در سطح استان ایلام است و از اولین آثار ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران به شمار می‌رود. شهر سیمره به احتمال زیاد مرکز ولایت مهرگان‌کَذَک (مهرجانقَذَق) و پایتخت تابستانی آن دوره بوده است. دره شهر به‌دلیل فراوانی و تنوع قلعه‌های تاریخی در محدوده شهرستان به شهر قلعه‌های ایران مشهور است و از نظر زمین‌شناسی بزرگ‌ترین ژئوپارک دنیا محسوب می‌شود.

به نظر می‌رسد شهر سیمره در سال ۳۳۴ هجری قمری به‌دلیل وقوع زلزله تخریب و خالی از سکنه شد. در این شهر در طی ۹ فصل کاوش، گچبری‌های منحصربه‌فرد و بی‌نظیر، خانه اربابی، بنای مسجد، اماکن حاشیه سیل‌بند و اماکن مسکونی حاشیه‌نشین شهر کشف شده‌اند که بازدید از آن‌ها به‌شدت توصیه می‌شود. شهر سیمره همچنین نامزد ثبت در فهرست آثار جهانی است.​

شهر نیم ور

• آثار ملی ایران
• محدوده کنونی: شهرستان محلات، استان مرکزی
• قدمت: دوره ساسانی

شهر نیم ور در دوره ساسانیان در اوج شکوفایی خود بوده است

شهر نیم ور از توابع شهرستان محلات استان مرکزی در ۲۵۰ کیلومتری تهران و در مسیر محلات به دلیجان قرار گرفته است. این شهر و دهستان‌های اطراف آن، جزو مناطق باستانی ایران شناخته می‌شوند؛ البته سابقه‌ سکونت در برخی از مناطق این شهر، مانند تپه‌های باستانی و غار یکه چاه دهستان باقرآباد، به هزاره‌‌ سوم قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد. 

شهر نیم ور در دوره ساسانیان در اوج شکوفایی خود بوده است. درباره وجه تسمیه این شهر نظرات مختلفی وجود دارد. برخی مورخان بر این باور هستند که نام این منطقه در دوره‌ اشکانیان، «آورد» به‌معنای میدان جنگ بوده است و پس از اتمام جنگ‌های دوره‌ اشکانی به آن «نیم آورد» می‌گفتند که با گذشت زمان و به‌دلیل نزدیکی به زبان محاوره، به نیم‌ ور تبدیل شده است. کلمه‌ «ور» در زبان پهلوی به‌معنای دژ است و وجود بقایایی از دژی بزرگ در اطراف شهر، این فرضیه را مطرح می‌کند که نیم‌ ور شهری در میان قلعه بوده است و به همین دلیل، به این نام معروف شده است.

میل میلونه (بقایای بنایی عظیم و باستانی) در غرب شهر نیم ور و کنار زمین‌های کشاورزی، آتشکده آتشکوه در پنج کیلومتری شهر نیم ور (از بزرگ‌ترین آتشکده‌های زمان ساسانیان)، یخچال نیم ور در غرب شهر نیم ور و نزدیک میدان سنگ (با قدمتی از دوره قاجار) و پل تاریخی باقرآباد در دهستان باقرآباد و بین شهرهای محلات و نیم‌ ور از جمله جاذبه‌هایی هستند که باید در سفر به نیم ور از آن‌ها دیدن کرد. تمام این آثار باستانی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند.​

شهر نوش آباد

• آثار ملی ایران
• محدوده کنونی: شهرستان آران و بیدگل، استان اصفهان
• قدمت: دوره ساسانی (۱۵۰۰ سال)

نوش آباد در بخش مرکزی شهرستان آران و بیدگل در پنج کیلومتری کاشان قرار دارد؛ شهری که قدمت آن به ۱۵۰۰ سال پیش و دوره ساسانی بازمی‌گردد و گفته می‌شود که یکی از پایتخت های حکومت ساسانی در دوره حکومت انوشیروان بوده است. شهر زیرزمینی اویی یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های این شهر و یکی از حیرت‌انگیزترین شهرهای زیرزمینی جهان است؛ شهری که در سال ۱۳۸۵، به‌صورت کاملا اتفاقی توسط فردی که در منزل خود در حال حفر چاه بود، کشف شد. گفته می‌شود در زمان حمله‌های مغولان، از این شهر برای امنیت مردمان استفاده می‌شد. بسیاری از جزئیات شهر در اثر سیلاب و گذشت زمان از بین رفته‌اند؛ اما سفالینه‌هایی کشف شده قدمت ۱۸۰۰ ساله از عصر ساسانیان را به ما نشان می‌دهند. این شهر زیرزمینی در دوره صفویه تا عصر قاجار مورد استفاده بوده است.

برای وارد شدن به شهر اویی، فقط از یک ورودی می‌توان وارد شد و پس از گذراندن ۴۵ پله با ساختاری متراکم و راهروهای فراوان در عمق زمین روبه‌رو خواهید شد. این شهر زیبا و خاص در سال ۱۳۸۵ ثبت میراث فرهنگی شد. متاسفانه بسیاری از گردشگران از وجود این شهر بی‌اطلاع هستند؛ جاذبه‌ای که شما را متحیر خواهد کرد.

از دیگر جاذبه‌های نوش آباد می‌توان به مسجد جامع و مسجد امام علی (ع) از آثار دوره مغول، قلعه خشتی سی زان و پل تاریخی اسحاق‌آباد از آثار دوره سلجوقی اشاره کرد. تحقیقات باستان‌شناسی نشان می‌دهند که انسان عهد حجر پس از فرود آمدن از کوه، در دشت سکنی گزید. این قرارگاه‌های انسانی در کاشان (تپه سیلک)، قم، ری و دامغان بوده‌اند. پس از تخریب تپه سیلک (در ۱۴ کیلومتری جنوب غرب)، در اوایل هزاره اول پیش از میلاد مسیح، مهاجمان پیروز، فین کنونی را برای سکونت انتخاب کردند و پس از آن، آبادی‌های کوچک و بزرگی مانند آران دشت، بیدگل، نوش‌آباد، نیاسر و ورزآباد به وجود آمدند.