بلقیس؛ یکی از بزرگترین بناهای خشتی و گلی ایران/ تصاویر

صفحه نخست / عمومی

بلقیس؛ یکی از بزرگترین بناهای خشتی و گلی ایران/ تصاویر

شهر بلقیس از بزرگترین بناهای خشتی و گلی ایران محسوب می شود. این شهر در 3 کیلومتری جنوب غربی شهر کنونی اسفراین قرار گرفته است.

کد خبر: ۵۶۴۶۳

تاریخ انتشار : دوشنبه ۲۸ آذر ۱۴۰۱-1401 September 28

گردشبان (gardeshban.ir) :

شهر بلقیس از بزرگترین بناهای خشتی و گلی ایران محسوب می شود. این شهر در 3 کیلومتری جنوب غربی شهر کنونی اسفراین قرار گرفته است و دارای وسعتی بیش از 180 هکتار است. در این شهر مجموعه ای از آثار شامل بقایای ارگ و خندق پیرامون آن، شارستان شامل: برج و بارو، مقبره شیخ آذری، ویرانه های معروف به منار تپه (مسجد جامع)، کوزه سفالگری، آب انبار، بازار، کاروانسرا، بنای معروف به بخدانها و یک گورستان وسیع در نزدیکی دروازه شرقی قابل مشاهده است.

پیشینه شهر بلقیس در اسفراین

با گسترش کاوش ها و مطالعات باستان شناسی بر روی این منطقه دستیابی به سیر تاریخی و فرآیندهای فرهنگی شهر بلقیس اسفراین بیشتر مورد بررسی محققان قرار گرفته، از جمله در نیمه اول قرن بیستم نخستین باستان شناسی که این شهر را مورد بازدید قرار داد اشمیت بود. این باستانشناس در نوشته های خود توصیفاتی از این منطقه تاریخی دارد.

تاریخ نگاران و محققان براین باورند که شهر بلقیس در دشت اسفراین ویرانه های شهر قرون وسطایی اسفراین است که در گذشته مهرجان نام داشته، شهری بسیار آباد بوده با جمعیتی زیاد و اقتصاد پر رونقی داشته است اما در گذر تاریخ رونق و اعتبار خود را از دست داده و به شهری مرده تبدیل گردیده است. در حدود ۴۴ سال پیش با انتشار خبرها کاوش های غیر مجاز و ناشیانه که آسیب جدی به آثار تاریخی را در پی داشت یک هیات از باستان شناسان تحت نظر سازمان ملی حفاظت از آثار باستانی در محل خرابه شهر بلقیس اسفراین آغاز به گمانه زنی برای تعیین محدوده محوطه اصلی این شهر و مسیر عبور لوله های آبرسانی کردند. در نتیجه این اقدامات محدوده شهر باستانی بلقیس مشخص و علامت گذاری شد.

در سال های گذشته این بازمانده تاریخی به عنوان پایگاه میراث فرهنگی تصویب شد و کاوش ها و گمانه زنی ها ادامه یافت. طی این کاوش ها به سازه خشتی شهر باستانی اسفراین یا ارگ که یک سازه بسیار بزرگ بوده دست یافتند. پژوهشگران معتقدند که این سازه به احتمال زیاد به قرن های ششم و هفتم و پیش از حمله مغولان تعلق داشته که بارها در دوره سربداران و صفویه مرمت و بازسازی گردیده است.

عمده فعالیت باستان شناسان با هدف شناسایی فضاها و کارکرد بناها در تپه منار بود. اما پژوهشگران تاریخ این منطقه را فراتر از قرن های یاد شده می دانند و جغرافی دانان و تاریخ نگاران اسلامی بنیان گذار شهر بلقیس اسفراین را اسفندیار پسر گشتاسب می دانند. نویسنده تاریخ نیشابور در کتابش به کواذ یا قباد ساسانی اشاره کرده که این پادشاه علاقه زیادی به این شهر داشته و قباد به شهر بلقیس اسفراین، مهرجان می گفت.

بیهقی مورخ نامی، در اثرش اسفراین را اسپرآئین آورده و باور دارد این واژه مرکب از اسپر به معنی سپر و آئین به معنی راه و راه است. همچنین اسم این شهر به طور های سبراین ، سفراین، اسپراین، اسپرایین و اسفرائین در تواریخ و کتاب های جغرافیایی مختلف آمده است. طبق آنچه که در متون تاریخی ثبت شده شهر بلقیس اسفراین در دوره ساسانیان از شهرهای تابع نیشابور بوده و شهری مهم محسوب می شود.

قابلیت های شهر

این مجموعه تاریخی در خراسان شمالی در حاشیه جاده ابریشم قرار گرفته و همان طور که گفته شد شامل شارستان که بخش عمومی شهر بوده، ارگ تاریخی بلقیس، خندق، کوره سفالگری، کاروانسرا، برج و بارو، بازار، گورستان، یخدان تپه منار، مقبره شیخ آذری و آب انبار بوده است. مسجد جامع شهر بلقیس اسفراین روی ویرانه های منار تپه بنا شده بوده است. آنچه که امروزه از این مجموعه باقی مانده ارگ آن است.

قلعه ای دارای ۲۹ برج به طور سازه بزرگ خشتی و چینه ای است. یکی از تاکتیک های نظامی ایرانیان در گذشته حفر خندق بوده که در این مجموعه نیز برای دفاع از قلعه خندقی بزرگ در گرداگرد ایجاد شده بود. طبق نظر محققان این قلعه در سال ۳۱ هجری بدست مسلمانان فتح شد و در دوره صفویه و حکومت نادر، افغان ها به این قلعه یورش برده و آن را ویران کردند. این بزرگترین تخریب و ویرانی قلعه بوده و پس از این واقعه رونق گذشته خود را بدست نیاورد.

اما شارستان یا قسمت عمومی شهر بلقیس اسفراین که در حقیقت این شارستان از محله های مختلف شهر بوجود می آمد با یک دیواری خشتی محصور بود. اینجا بخش عمومی شهر بود و شامل بخش هایی مثل بازار، قبرستان، تپه منار و محوطه کارگاه های صنعتی و کارگران و بخش های دیگر بود. به نظر می رسد که تپه منار مهمترین بخش عمومی شهر بلقیس اسفراین بوده که همان مسجد شهر است و در منابع به آن اشاره گردیده است.

در قسمت جنوبی شارستان یک سازه آجری با سردر و پله کشف شده که کارشناسان باستان شناس آن را آب انبار شهر می دانند. این سازه دارای مخزن اصلی بزرگ و دایره ای شکل است که از آجر و شفته و آهک است. کوره سفالگری شهر بلقیس اسفراین قدمتش به قرن ششم هجری قمری می رسد و این کوره دارای آتشدانی در قسمت پایین کوره، طاقچه ها و گنبد است.

مقبره یکی از شعرای قرن هشتم هجری به نام شیخ فخرالدین حمزه طوسی اسفراینی معروف به شیخ آذری هم از دیگر آثار این مجموعه است. بنای بقعه شامل دو بخش است که یکی به سوی جنوب و به عنوان نمازخانه است و دیگری در شمال و بخش اصلی و مدفن و آرامگاه این شاعر است. قطعه های گچ بری های کشف شده از منار تپه در بخش شارستان است و بدون شکت کاشی کشف شده بیانگر رواج هنر کاشی کاری در شهر بلقیس اسفراین است.

مسیر دسترسی به شهر بلقیس

بهترین زمان برای بازدید از این یادگار تاریخی و سفر به شهر اسفراین فصل بهار تا نیمه پاییز است. پس باید به خراسان شمالی، و شهرستان اسفراین سفر کرد. در صورتی که با خودروی شخصی از تهران به سوی شهر بلقیس اسفراین حرکت کنید پس از طی تقریبا ۷۷۰ کیلومتر و گذر از سمنان، دامغان، شاهرود و سبزوار سرانجام به اسفراین می رسید. اما در صورتی که تمایل دارید با اتوبوس به اسفراین بروید از پایانه جنوب تهران می توانید با اتوبوس سبزوار به این شهر رفته و بعد به راحتی به اسفراین برسید. راه سوم هم سفر باهواپیما است و پروازهایی که از تهران به سوی سبزوار صورت می گیرد یکی دیگر از گزینه ها و مسیرهای دسترسی است.