گردشبان (gardeshban.ir) :
سلطانآباد نامی است که یوسف خان گرجی حاکم فرمانده سپاه پیادهنظام دوره فتحعلی شاه، به نام وی، بر این شهر نهاد و اراک از هنگام افتتاح راهآهن سراسری به این شهر اطلاق شد. نام این شهر ابتدا قلعه سلطانآباد، پس از آن به نام سلطانآباد، آنگاه عراق و سرانجام در سال 1316 شمسی که راهآهن سراسری شروع به کار کرد به اراک مبدل شد.
محل احداث این شهر در گذشته بخشی از منطقه عراق عجم و ایالت جبال بوده است. تاریخ بنای شهر سلطانآباد طبق سنگنوشته سر در بازار تاریخی اراک و جلو مدرسه سپهداری که هر دو از بین رفتهاند جمله «نمود یوسف ثانی بنای مصر جدید» است که با حساب جمل برابر 1231 هجری قمری و 1808 میلادی است.
سلطانآباد از نمونههای بارز معماری و شهرسازی دوره قاجار است. این شهر با استفاده از طرحی از پیش تعیین شده و بهصورت شطرنجی با تلفیقی از ویژگیهای معماری ایرانیاسلامی و نیز نیازها و مقتضیات زمان تأسیس شد.
این شهر در بدو تأسیس با ساختاری غیر ارگانیک به شکل قلعهای نظامی با تمام اجزا و عناصر شهر یکجا طراحی و در زمینی مستطیل شکل به طول 850 متر و عرض حدود 600 متر بنا شده است. در طرح اولیه سلطانآباد به کارکردهای اساسی شهر توجه کافی شده و عناصر شهری اعم از بازار، مسجد جامع، ارگ حکومتی، محلات مسکونی، معابر و فضاها و تأسیسات عمومی به نحوی مطلوب در شهر ایجاد شد. سطح شهر به 48 قطعه نسبتاٌ برابر تقسیم شده بود که بهوسیله پنج کوچه شمالیجنوبی و هفت کوچه شرقیغربی کاملاً مستقیم و موازی به عرض تقریبی پنج متر به یکدیگر مرتبط بوده و فضاهای مسکونی را به بازار و سایر قسمتها و شریانهای ارتباطی شهر متصل میکرده و گذرهای هفتگانه همچون رگهای بافت، فضاها مختلف شهر را به هم مرتبط میساخته است.
دو خیابان در دو طرف بازار و در جهت جنوبشمال به نامهای محسنی و حصار از لحاظ عرض باهم برابر و کوچه سعدی در محله حصار و کوچهباغ (راستین) در محل قلعه قرینه هم و دو کوچه باروی حصار و باروی قلعه نیز باهم مساوی هستند.
فضای حکومتی، مانند سایر شهرهای ایرانی عهد اسلامی، در خارج بافت اصلی (شمال شهر) استقرار یافته و فاصله بین شهر و فضای حکومتی را میدانی به نام «میدان ارگ» تشکیل میداده است. فضای نظامی و محل استقرار سپاه نیز در شمال شهر و در ارگ حکومتی موسوم به برج شیشه، استقرار یافته بود.
بازار عنصر اصلی و ستون فقرات کالبدی– اقتصادی شهر سلطانآباد است که بهصورت دو راستهبازار سرپوشیده یکدیگر را قطع کرده است.
مجموعه بازار اراک برخلاف بازارهای دیگر، مسیرهای آن نه آزاد و نه منحنی، بلکه مستقیم و هندسی است. این مجموعه دارای شکلی صلیبی با دو محور شمالی جنوبی است که در محل چارسویی زیبا تلاقی میکنند. محور نخستین از جنوب تا دروازه قبله و از شمال تا دروازه راهزان امتداد یافته است. در محور شرقی نیز دروازه حاج علینقی و در محور غربی دروازه شهرجرد قرار داشته است. ارگ دولتی نیز برای خود دارای دروازهای مستقل به نام دروازه ارگ بود.
قسمت جنوبی بازار تا گذر اول دو طبقه است که ارتفاع آن به هشت متر میرسد و بقیه بازار چهار متر ارتفاع دارد. در هر گذر بازار 50 مغازه در طرفین قرار دارد که عرض هر مغازه به چهار متر میرسد.
همچنین در طراحی بازار 20 سرا و تیمچه در نظر گرفته شده است که علاوه بر ایفای نقش اقتصادی دارای نقش اجتماعی، همچون برگزاری مراسم سوگواری حضرت سیدالشهدا (ع)، نیز بودهاند. این سراها عبارتاند از: سرای نو، فدائی، کریمی، قمیها، اکبریان، نبیزاده، کرمانشاهیها، هزاوه ئیها، کتابفروشها، تقوایی، گلشن، نقشینه، نوذری، کلیمیها (فلسطین)، صندوقسازها، آقائی، حاجباشی و توکلی.
در طراحی اماکن مسکونی در فضاها و بلوکهای منتهی به بازار اصول فنی و سنتی رعایت شده است. این واحدهای مسکونی در عین آنکه با توجه به خصوصیات اجتماعی جمعیت و بر اساس ایجاد یک مسکن سنتی ساخته شدند با تأثیر پذیرفتن از دانش فنی زمان از استحکام بیشتری برخوردار بودند. در سطح شهر 16 مسجد مکانیابی، طراحی و احداث شده بود. برخی از این مساجد عبارتاند از: مسجد سپهداری، آقاضیاءالدین، قبله، آخوند، حصار، آاکبر و ... . مدارس علمیه سپهداری درگذر سپهداری و آقا ضیاء درگذر آقا ضیاءالدین مدارس مهم شهر محسوب میشدند.
با این وصف سلطانآباد را میتوان متأخرترین شهر ایران دانست که از ابتدا به شکل برنامه ریزی شده و با استفاده از طرح اولیه بهصورت شطرنجی ایجاد شده است. در طراحی شهر میتوان پیوندی منطقی بین شهرهای سنتی ایرانی و اسلامی و شرایط جدید زمان را مشاهده کرد. ستون فقرات کالبدی و اقتصادی شهر را بازار تشکیل میدهد و مناطق مسکونی در اطراف آن قرار گرفتهاند.