گردشبان (gardeshban.ir) :
بر اساس مطالعات باستانشناسی حداقل از هشت هزار سال پیش سنگ فیروزه مورد توجه و استفاده قرار گرفته است. از مهمترین و نزدیکترین محوطههای باستانی به معدن فیروزه نیشابور، که از آن فیروزه به دست آمده، محوطه باستانی «تپه برج» در ۲۵ کیلومتری شرق نیشابور است در آن محوطه قطعهای فیروزه سوراخ شده به همراه اسکلت زنی ۴۵ ساله و در نزدیکی ناحیه کمر او مشاهده شده است. آزمایش کربن ۱۴ روی استخوان پای آن زن گاهنگاری ۴۳۶۰ سال، پیش از میلاد (۶۳۸۰ سال پیش) را نشان داده است.
اما در بسیاری زیستگاههای کهن ایران نیز قطعات فیروزه مشاهده شده که عمدتاً کاربرد تزئینی داشتهاند و برخی از آن زیستگاهها به دوران نوسنگی تعلق داشته و بیش از 8 هزار سال قدمت دارند. مانند «تپه علی کش» در استان ایلام با قدمت ۸۷۵۰ تا 8 هزار سال پیش و «تپه رحمتآباد» در استان فارس با قدمت 8 هزار سال پیش و «تپه سنگ چخماق» در نزدیکی شاهرود و لایه استقراری «تپه سیلک» در نزدیکی کاشان با قدمت ۷۵۲۰ تا ۶۶۲۰ سال پیش و «تپه قبرستان» در دشت قزوین با قدمت ۷۲۰۰ تا ۶۹۰۰ سال پیش و محوطهها و تپههایی که از انهدام و انباشت مصالح ساختمانی زیستگاههایی از دوران مس، برنز، آهن، دوران تاریخی و اسلامی بر جای ماندهاند ازجمله: «تپه شغالی» در ورامین، «محوطه باستانی اریسمان» در اصفهان، «تل ابلیس» در کرمان، «تل باکون» و «تل موشکی» در استان فارس، «تپه دامغانی» در سبزوار، «محوطه باستان شهرک فیروزه» در نزدیکی نیشابور، «تپه حصار» در دامغان، «تپه سفالین» در ورامین، «محوطه شهر سوخته» در سیستان، «محوطه باستانی جیرفت» و «تپه یحیی» در کرمان، «تپه ملیان» در استان فارس و بسیاری از محوطههای پیش از تاریخ دیگر که بین 4 هزار تا 6 هزار سال پیش تاریخگذاری میشوند و محوطههای دوران تاریخی.
با توجه به نمونههای مشاهده شده در محوطههای پیش از تاریخ، استفاده از فیروزه به احتمال زیاد جنبه تزئینی و آئینی داشته و کاربردش در زندگی روزمره متناسب با ویژگیهای فیزیکی این کانی بوده و احتمالاً از رنگ فیروزه استفاده نمادین میکردهاند یا با رویکرد معنوی آن را هدیه میدادهاند کما اینکه مهرههایی که در قبور تپههای علی کش، حصار، شهر سوخته، تپه برج و تپه دامغانی به دست آمده، چنین فرضیهای را تقویت میکند.
فیروزه به دلیل جذابیتهای خاص بهویژه رنگ زیبا و دلنشینش در نزد ملتهای دیگر نیز از مقبولیت فراوانی برخوردار بوده و به همین دلیل نسبتهای خاصی داشته است مانند: «سنگ مورد علاقه خاور»، «سنگ مقدس تبت»، «سنگ سلطنتی فراعنه مصر»، «سنگ آسمان سرخپوستان آمریکایی»، «سنگ درخت سبز»، «سنگ عربی»، «سنگ آزتک» و «سنگ ترکی» نام اصلی و فارسی فیروزه، «پیروز» به معنی پیروزی و کامیابی بوده است.
جواهر فیروزه در بسیاری از قبور در سرتاسر جهان شناسایی شده است، ازجمله در مدفنهای فراعنه مصر، قبور پادشاهان بینالنهرین، آرامگاههای شاهان پارسی و گورهای رؤسای قبایل سرخپوست آمریکا، تبت، مغولستان، آمریکای جنوبی، شمالی و مرکزی.
ازجمله قدیمیترین شواهد استفاده تزئینی از این کانی دستبندهای مکشوفه از قبری در مصر است، مومیایی آراسته با جواهر فیروزه متعلق به بیش از 8 هزار سال پیش است.
در مصر باستان فیروزه را نماد شکوفایی، رونق، برکت، خوشبختی، نشاط و زندگیبخش چون «نیل» میپنداشتند و ایزد بانوی «هسر hathor» را «ایزد فیروزه» میدانستند که سرنوشت کودکان تازه متولدشده را پیشگویی میکرد و از این روی زیورآلات ساختهشده از فیروزه را همراه خود داشت.
در ایران نیز بر اساس شواهد باستانشناسی و تاریخی برای کانی فیروزه ارزش ویژهای قائل بودند و هستند چنانکه دانشمند بزرگ ایرانی «خواجه نصیر طوسی» در خواص و منافع فیروزه گفته است: «دیدن فیروزه روشنایی چشم بیفزاید و در داروهای چشم به کاردارند و داشتن فیروزه را به فال نیکو دارند و گویند کسی که با خود دارد، بر خصم فیروزی یابد و پادشاهان آن را پسند دارند.....»
چگونگی تشکیل فیروزه، ترکیبات فیروزه، انواع فیروزه، خواص فیروزه، معادن فیروزه، فیروزههای مصنوعی و بدلی، جنبههای اسطورهای و هنری فیروزه و وضع و حال امروز فیروزه حدیثی دامنگستر است.
طبقهای فلک از زهره و برجیس و مهر و مه/ همه پیروزه و یاقوت افشانند و سیم و زر (سید حسن غزنوی)
* باستانشناس و مدیرکل اسبق میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی خراسان رضوی