ارگ کریم خانی؛ یادگاری دوران زندیه در شیراز + عکس

صفحه نخست / عمومی

ارگ کریم خانی؛ یادگاری دوران زندیه در شیراز + عکس

ارگ کریم خان در مرکز شهر شیراز قرار دارد. این ارگ در دوره سلطنت سلسله زندیه ساخته شده‌است و پس از اینکه کریم خان زند شیراز را به عنوان پایتخت خود و این مکان را به‌عنوان مکان زندگی خود انتخاب نمود به ارگ کریمخان معروف شد.

کد خبر: ۳۹۹۷۱

تاریخ انتشار : يکشنبه ۱۹ ارديبهشت ۱۴۰۰-1400 February 19

گردشبان (gardeshban.ir) :

ارگ کریم خانی در شمال شرقی شیراز و در میدان شهدا (با نام سابق میدان شهرداری) واقع شده است. مساحت ارگ برابر ۴۰۰۰ متر مربع و واقع در مرکز محوطه ای به مساحت ۱۲۸۰۰ متر مربع است. این ارگ چهار دیوار بسیار بلند دارد که به وسیله ۴ برج خشتی ۱۴ متری به هم متصل گشته اند و هر یک از این برج های خشتی زاویه ۹۰ درجه دارند. کاشی کاری سردر ورودی در زمان قاجار به ارگ اضافه شده است.

ساخت ارگ بین سالهای ۱۷۶۶ و ۱۷۶۷ میلادی انجام شد و کریمخان بهترین معماران زمان خود را جهت ساخت آن بکار گرفت. او همچنین بهترین مصالح را از داخل و خارج کشور تهیه نمود و ساخت بنا را بسرعت پایان برد. این بنا در دوره زندیه به‌عنوان محل استقرار حکومت و در دوره قاجاریه به‌عنوان محل زندگی فرمانداران محلی استفاده گردید. همچنین عبدالحسین میرزا فرمانفرما حکمران فارس دستور به بازسازی مینیاتورهای نقاشی شده در این بنا را صادر کرد.

در زمان سلسله پهلوی از ارگ به‌عنوان زندان استفاده شد. در سال ۱۳۵۰ این ارگ به اداره فرهنگ و هنر وقت واگذار شد. این بنای عظیم اکنون تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی جمهوری اسلامی ایران اداره می شود و از چند سال پیش کار مرمت این بنا آغاز شده‌ است تا به عنوان موزه بزرگ فارس مورد استفاده قرار گیرد.

ارگ کریمخانی یا زندان کریم خان از جاذبه‌های دیدنی شهر شعر و ادب است. این بنای باشکوه و زیبا را کریمخان زند معروف به وکیل الرعایا در در سال ۱۱۸۰ هجری قمری بنا کرد. وی بعد از به قدرت رسیدن و انتخاب شیراز برای مقر فرمانروایی خود، تصمیم گرفت به مانند میدان نقش جهان اصفهان، میدانی وسیع در شمال شیراز قدیم بسازد. این میدان در گذشته توپخانه نام داشت که در ضلع شمال آن دیوانخانه کریمخان، در ضلع شرقی میدان بازار وکیل و چندین کاروان‌سرا، در جنوب میدان حمام و مسجد وکیل، در جنوب غربی آن باغ و در غرب میدان ارگ و اندرونی قرار داشت.

ارگ کریمخان در طی زمان کاربری‌های گوناگونی به خود دیده است. روزگاری این ارگ مکان زندگی و سلطنت کریمخان محسوب می‌شد. بعد از فتح شیراز توسط آقا محمد خان قاجار، به‌دلیل خصومت و دشمنی که با کریمخان داشت؛ دستور تخریب برخی از بناهای کریمخانی را صادر کرد و به‌دنبال این تصمیم تعدادی از بناهای عصر زندیه از جمله حصار شهر تخریب شدند. خوشبختانه بنای ارگ از تخریب محفوظ ماند و از آن به‌عنوان دارالحکومه امرایی استفاده شد که از طرف حکومت مرکزی به امیری و استانداری فارس برگزیده شده بودند.

در دوره قاجار فرمانروایان و حاکمان، بنا بر به سلیقه‌های شخصی، دخل‌وتصرف‌هایی زیادی در ارگ کریمخان داشتند؛ از جمله اینکه در حیاط مرکزی دست به ایجاد یک سلسله عمارت زدند که با معماری ارگ سازگاری نداشت. آن‌ها همچنین روی نقاشی‌های دوران زندیه را پوشاندند و تزییناتی دیگر مطابق با سلیقه خود ایجاد کردند. از آنجایی که گچ به‌راحتی روی لایه‌های قبلی گچ قرار نمی‌گرفت، سطح دیوار را با تیشه خراشیدند و تخریب زیادی در بنا ایجاد کردند.

ارگ کریمخانی در دوره پهلوی سرنوشت دیگری را تجربه کرد و در سال ۱۳۱۰ با ساخت مرکز شهربانی به زندان شهربانی تغییر کاربری داد؛ به همین علت آسیب‌ زیادی به آن وارد شده است. جهت اسکان زندانیان، تالارها را دو طبقه کردند و هرکدام به چهار تا ۶ سلول تبدیل شدند. سطح نقاشی‌های عصر قاجاریه را با گچ پوشاندند و بنا به نیاز گرمازایی و روشن کردن آتش، سطح اتاق‌ها با لایه‌ای از دوده پوشیده شد. در مقابل ارسی‌ها نیز دیواری به ضخامت ۵۰ سانتی‌متر کشیدند.

در سال ۱۳۵۰ این ارگ در اختیار اداره فرهنگ و هنر وقت قرار گرفت و محل تحویل دفتر فنی حفاظت آثار باستانی شد. در حال حاضر نیز زیر نظر وزارت میراث فرهنگی قرار دارد و به‌عنوان موزه بزرگ فارس شناخته استفاده می‌شود. ارگ کریمخان در ۱۴ خردادماه سال ۱۳۵۱ با شماره ثبت ۹۱۸ به ‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده ‌است.

معماری ارگ کریمخان

پلان ارگ کریمخان شیراز مستطیل است و از دو بخش نظامی و مسکونی تشکیل شده است. مساحت این ارگ ۱۳ هزار متر مربع و زیربنای آن چهار هزار متر مربع است. در ساخت این بنا هنرمندان و معماران نامی آن زمان حضور داشتند و آن را با بهترین مواد و مصالح در سریع‌ترین زمان به پایان رساندند.

معماری ارگ کریمخان به شیوه اصفهانی و از نوع معماری درونگرا است. بیرون این بنا ساده و بی‌آلایش است و درون آن تزیینات ظریف و زیبا به کار رفته است. در بالای سردر ورودی ارگ کاشی‌کاری زیبا و چشم‌نواز از نوع هفت رنگ دیده می‌شود که صحنه نبرد رستم و دیو سفید را به تصویر کشیده است و قدمت آن به دوره قاجار برمی‌گردد. بعد از ورودی، هشتی قرار دارد که با عبور از آن وارد حیاط ارگ می‌شوید.

بخش مسکونی ارگ کریمخان سه جبهه شمالی، جنوبی و غربی را شامل می‌شود. هر ضلع دارای یک ایوان ستون‌دار با دو ستون سنگی است. در دوره قاجار ستون‌های اصلی ایوان‌های جنوبی و غربی برداشته شدند و ستون‌های چوبی با تزیینات مارپیچی جایگزین شد. در دو طرف هر ایوان تالار و میان تالارها، دو راهرو، دو طبقه و ۶ اتاق وجود دارد.

در تالارهای ارگ کریمخان ارسی کار شده است؛ ارسی به پنجره‌های چوبی گفته می‌شود که در آن از شیشه‌های رنگی استفاده شده و به صورت کشویی عمودی باز و بسته می‌شود. سقف تالارها به‌صورت دو پوش ساخته شده‌اند و سقف کاذب دوم با فاصله‌ نسبت به سقف اصلی ایجاد شده است. سقف داخلی، طاق‌دار با مقرنس‌های گچی است و با نقاشی‌ها و تذهیب‌های بسیار زیبایی تزیین شده است که از نقاشی‌های عصر صفوی الگو گرفته‌اند. در ترسیم این نقاشی‌ها از موادی مانند طلا، جیوه، شنگرف، گل اخرا و سایر مواد معدنی استفاده شده است.

حمام ارگ کریمخان

در جبهه شمالی ارگ کریمخان حیاط خلوت به‌همراه چند اطاق کوچک مجزا از سایر مجموعه اطاق‌های ارگ جای گرفته‌ است. در چهار گوشه بنا در کنار برج‌ها چهار حیاط خلوت با حوضی در مرکز آن قرار گرفته است که احتمالا کاربردهایی از قبیل ایجاد سرویس‌دهی و آشپزخانه داشته‌اند. در قسمت جنوب شرقی ارگ حمامی از دوره زندیه هنوز پا برجا است.

رختکن حمام ارگ کریمخان به‌صورت هشت ضلعی است. سقف رختکن از یک عرق چین آجری ساده تشکیل شده است که در گوشه‌های آن ترنج‌های آهک‌بری زیبایی دیده می‌شود. جالب‌ترین قسمت این حمام چهار ستون سنگی یک‌پارچه محسوب می‌شود که در داخل گرمخانه قرار دارند و روی آن‌ها تزیینات بسیار جالبی کار شده است. در کف حمام دالان‌هایی وجود دارد که در اصطلاح به آن‌ها گربه‌رو می‌گویند. کاربرد گربه‌رو ها انتقال حرارت و دوده های داخل تون از گرمخانه به دودکش ها برای خروج آن‌ها است؛ ضمن اینکه در این فرآیند کف حمام نیز گرم می‌شده است.

امنیت ارگ کریمخان شیراز را برج، بارو و خندقی تامین می‌کرد که دورتادور آن حفرشده بود. دیوار این ارگ با استفاده از آجر، ساده و بدون تزیینات بنا شده است. ارتفاع دیوار به ۱۲ متر می‌رسد که در پایه سه متر و در بالا ۲٫۸ متر ضخامت دارد. برج‌های مدور و سه طبقه ارگ نیز حدود ۱۴ متر ارتفاع دارند و در چهار گوشه آن دیده می‌شوند.

ارگ کریمخان در شهر شیراز، مرکز استان فارس واقع شده است و یکی از جاهای دیدنی شیراز به حساب می‌آید. این ارگ در مرکز شهر و در میدان شهرداری قرار دارد.

آدرس ارگ کریمخان: شیراز، ابتدای خیابان کریم خان زند، نبش میدان شهرداری