گويش خوئينی، گویش زنده ایرانی

گویش خوئین دیلی، آن‌گونه که معروف است برخلاف سایر گویش‌های منطقه، گونه‌ای از زبان ترکی آذری نیست. می‌توان احتمال داد که این گویش بازمانده‌ای از زبان آذری کهن ایرانی در اوایل قرن‌های اسلامی است که از آن آثاری به نظم و نثر باقی‌ مانده است.

کد خبر: ۲۵۲۳۲

تاریخ انتشار : پنجشنبه ۲۸ فروردين ۱۳۹۹-1399 January 28

گردشبان (gardeshban.ir) :

روستای خوئین، در دره ای سرسبز در شهرستان ایجرود و 60 کیلومتری جادهٔ زنجان بیجار واقع‌شده است. شرایط آب و هوایی این روستا، کوهستانی و سرد است و زمستان‌هایی برفی و سرد و تابستان‌هایی معتدل و خشک دارد. این روستا از ضلع شمال به روستاهای سعید آباد و قزلجه، از غرب به روستای ملاپیری، از جنوب به سفیدکمر و حلب، و از شرق به گرنه و ارکویین محدود می‌شود و ارتفاع آن از سطح دریا حدود 1760 متر است.

گویش خوئینی ازجمله گویش‌های شمال غربی ایرانی زیرشاخه آذری است که خود با زیرشاخه‌های تاتی، تالشی، گیلکی، مازندرانی، سمنانی و چند گویشی که در اطراف سمنان رواج دارند، (سرخه‌ای، لاسگردی، افتری، سنگسری، و بیابانکی) شاخه گویش های حاشیه دریای خزر و گویش شمال غرب ایران را می‌سازند و گویش مذکور که زمانی در ناحیه خویین در جنوب غربی زنجان رایج بوده‌ است اکنون به دلایلی ازجمله گویش‌های درخطر شمرده می‌شود.

اهالی خوئین به گویش خوئینی از زبان تاتی سخن می‌گویند. زبان تلفیقی خوئین نشان از حضور نژادهای مختلفی است که سالیان سال در این منطقه زندگی می‌کرده‌اند. گفته می‌شود اهالی این روستا در ابتدا در حوالی نجد عربستان سکونت داشته‌اند که به دلیل ترویج تشیع با اجبار خلیفه ابتدا به استان سیستان و بلوچستان ایران مهاجرت کرده و با زبان سیستانی آشنا شده و ازآنجا به ناحیه فعلی کوچ کرده‌اند. خوئین روستایی باستانی با قدمت بیش ازهزارسال که در بین جاده زنجان است.

خوئین زبان منحصربه‌فرد خود را دارد که دارای گرامر خاص خودش است. زبان تلفیقی از زبان‌های سیستانی، ترکی، مغولی، فارسی که به زبان «خوئین دیلی» معروف شده است. اگر بخواهیم زبان شناسانه بگوییم زبان خوئینی به فارسی پهلوی گرایش بیشتری دارد. گرچه این زبان در بین جوان‌ها روستا زیاد کاربری ندارد ولی برخی از قدیمی‌های خوئین به این زبان صحبت می‌کنند و چقدر زبان شیرینی است.

احسان یارشاطرسر ویراستار دانشنامه ایرانیکا، در پایان‌نامه دکتری خود به زبان تاتی پرداخته و در کتابی که بر اساس آن پایان‌نامه توسط انتشارات موتون در سال 1969 در پاریس و لاهه منتشرشده، پنج گویش زبان تاتی را در پنج نقطه ایران از هم تمیز داده است:

1. گویش تاتی جنوب غربی قزوین و اشتهارد

2. گویش تاتی در خوئین در 60 کیلومتری جنوب غربی زنجان و در تعدادی روستاهای کوچک‌تر و منشعب شده از خوئین (بلوبین، سفیدکمر، حلب، سعیدآباد و غیره) (ترجمه متن کتاب)

3. گویش تاتی خلخال و طارم

4. گویش تاتی هرزند و دیزمار

5. گویش شرق و شمال شرقی قزوین

یارشاطر ترجیح داده زبان تاتی را زبان «مادی» بنامد چراکه منطقه زیر نفوذ این زبان، منطقه حکومت مادها بوده است. می‌دانیم که پایتخت حکومت مادها هگمتانه (همدان) بوده است. اگر فاصله هوایی خوئین با همدان را از روی نقشه ملاحظه کنید متوجه این نزدیکی خواهید شد و دلیل این نام‌گذاری را خواهید فهمید.

جالب آنکه زبان تاتی «زبان آذری» است. باید دانست که آذری، ترکی نیست بلکه زبانی است که درگذشته‌های دور در آذربایجان بدان صحبت می‌شده است. به‌تدریج با گسترش نفوذ سلجوقیان و مغولان در منطقه آذربایجان بزرگ، ترکی جای این زبان را در این منطقه گرفته است. گنبد سلطانیه و قبر الجایتو بهترین گواه برای این مدعا است. شاید برایتان جالب باشد که بدانید در منطقه قفقاز در شمال کشور آذربایجان هم گویشی متفاوت از زبان تاتی گویشور دارد که مربوط به کلیمیان شمال قفقاز است و با مهاجرت آن‌ها به اسرائیل در آنجا هم گویشور دارد.

ویژگی اصلی این گویش، زنده‌بودن آن است و از ساکنان این روستا که در روستای سفیدکمر ساکن هستند از یک کودک دو ساله تا افراد سالخورده به این زبان صحبت می‌کنند و این روستا در شهرستان ایجرود استان زنجان بین شهر حلب و روستای خوئین قرار دارد. این گویش مخلوطی از کلمات زبان‌های ترکی، انگلیسی، تاتی، گیلک، اسپانیایی و... است و پژوهش‌گرانی مانند منوچهر ستوده و کسروی اعلام کرده‌اند که این گویش از بقایای زبان پهلوی است. بسیار جالب است که یک‌زبان تاتی امروز به زندگی خود ادامه می‌دهد. مطمئناً اگر این زبان را بلد نباشید اصلاً متوجه نخواهید شد. زبان تلفیقی خوئین نشان از حضور نژادهای مختلفی است که سالیان سال در این منطقه زندگی می‌کرده‌اند

احتمالاً اجداد ما پیش از گسترش زبان ترکی به یک‌زبان اصیل ایرانی یعنی تاتی یا مادی سخن می‌گفتند که از ریشه زبان آذری است.

پس از انجام تحقیقات مردم‌شناسی و زبان‌شناسی این گویش با شماره 166 در میراث ناملموس کشور ثبت ملی شد.

میراث آریا