پلهها و مسیر پیچ در پیچ را طی میکنید و حالا حدود ۱۳ متر زیر زمین هستید، چند متری که به جلو می روید، با پلههایی روبهرو میشوید که شما را به سمت طبقه دوم هدایت میکنند، جالب اینجاست که این پلهها به سمت بالا هدایتتان میکنند، در طبقه دوم نیز به مانند طبقه اول دالانهایی را شاهد هستیم که به پلههایی در انتهای مسیر ختم میشوند و با بالا رفتن از این پلهها به طبقه سوم شهر و اتاقهایی کوچک میرسید.
تا به حال در طبقه سوم، ۴ اتاق حدود شش متری کاوش شده و مشخص نیست که در کاوشهای بعدی چه چیزی از زیر خاک سر برآورد، اما قطعا هنوز به اطلاعات کامل در خصوص این شهر نرسیدهایم.
آغاز کاوش از سال ۱۳۹۸
سیدمهدی رحیمی، نماینده میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در شهرستان تفرش در خصوص روند کشف و کاوش این شهر، اظهار کرد: کاوش دستکند زیرزمینی تفرش در سال ۱۳۹۲ توسط اهالی تفرش با کمک و بودجه خیرین فرهنگی شهر کلید خورد.
وی با بیان اینکه وجود زاغه هایی در شهر تفرش از دیرباز همواره مطرح بوده و وجود آنها به صورت سینهبهسینه بین نسلها منتقل شده، گفت: با وجود چنین مستنداتی، بودجه و منابع دولتی لازم در اختیار نبود که براساس اطلاعات کهن و قدیمی عملیات کشف و کاوش که مشخص نبود چه میزان هزینه به دنبال دارند، در این شهرستان انجام بگیرد، به همین دلیل تمرکز کار بر پروژههای روی زمین مصروف شد، اما با تلاش اعضای شورای شهر و ابلاغ به شهرداری، پروژه کاوش شهر زیرزمینی تفرش در سال ۱۳۹۸ رسما با حضور دکتر سیدمهدی موسوینیا، مدیر گروه باستان شناسی دانشگاه نیشابور به عنوان سرتیم پروژه، کلید خورد.
رحیمی با اشاره به اینکه فاز نخست این پروژه در منزل قدیمی میرشکرایی آغاز شد، افزود: فاز دوم کاوش دستکند از مسیر قنات دیاوار دنبال شد.
تفرش میتواند قطب باستان شناسی در حوزه دستکند باشد
وی تصریح کرد: مساحت دستکند تفرش حدود ۱۵۰ هکتار است که می توان از آن به عنوان یکی از بزرگترین دستکندهای ایران و حتی خاورمیانه نام برد. تفرش با افتتاح این شهر و پذیرش گردشگران و باستان شناسان میتواند بهشت و قطب باستانشناسی در زمینه دستکند باشد.
وی بیان کرد: تاکنون و در دو مرحله کاوش، دو فضای حدود ۴۰۰ متری آشکار شده است. تمام مسیر و دالانها به شکل دستی از خاک خالی شده و به هیچ عنوان از بیل یا تجهیزات دیگر برای کندمان و باز شدن مسیر استفاده نشده است، در طول کاوش، تعداد اندکی سفال شکسته، پیهسوز و استخوان، هاون سنگی و آثار حیات کشف شده است و تا اینجای کار کاوش، اینگونه تخمین زده میشود که دستکند تفرش متعلق به دوره سلجوقیان است.
رحیمی تصریح کرد: محل و مسیر فعلی دستکند به شکل مطبق و سه طبقه است، اما کاوش همچنان باید ادامه یابد چراکه هنوز به اطلاعات کاملی در خصوص آن دست نیافتهایم، هنوز نمی دانیم که این شهر برای چه ایجاد شده، چه اتفاقی در آن رخ میداده و همچنان باید کاوش و بررسی صورت گیرد.
دستکند بدون دستکاری کاوش شد/ آجرفرشهای سلجوقی در جا خود باقی ماندند
وی اظهار کرد: بافت شهر تفرش به شکلی است که از میدان داروخانه تا چهارراه مدرس حدود ۴۸.۵ متر اختلاف ارتفاع در آن وجود دارد و نکته جالب این است که این اختلاف و شیب در شهر زیرزمینی نیز کاملا رعایت شده است، اما همچنان برای کسب اطلاعات بیشتر باید کاوش صورت گیرد.
رحیمی با بیان اینکه در حال حاضر بزرگترین دستکند ایران با ۳۷ هکتار در نوش آباد کاشان قرار دارد، افزود: دستکند تفرش در این فاز از کاوش و طبق برآورد اولیه، ۱۵۰ هکتار وسعت دارد. این دستکند قطعا می تواند بزرگترین دستکند ایران و حتی خاورمیانه قلمداد شود.
وی یکی از جاذبههای خاص این دستکند را آجرفرشهای مجموعه دانست و گفت: در هنگام کاوش، از محل خانه میرشکرایی، آجرفرشهایی کشف شد که مربوط به دوره سلجوقیان است که در ورودی طبقه سوم قرار دارد و سعی شد که پیکره و بافت دستکند کاملا حفظ شود، به همین دلیل آجرفرشها بدون هیچ دستکاری در کف ورودی طبقه سوم باقی ماند.
طبقات دستکند عمدا پر شده است
رحیمی با بیان اینکه در دوران گذشته تمامی این طبقات به صورت تعمدی پر شده است، افزود: درب چاهها که به طبقه زیرین دسترسی پیدا میکرد با سنگهای بزرگ پوشیده شده است و ساکنان رفته رفته به روی زمین رسیدهاند.
نماینده میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در شهرستان تفرش گفت: با خلاقیت سرتیم پروژه کاوش، از روی پیهسوزهای کشف شده در دستکند، پیهسوزهایی به لاله جین همدان به عنوان قطب سفال ایران سفارش داده شده و در پوشش این پیهسوز و بدون سیمکشی عیان و قابل رویت، نورپردازی و روشن شدن فضا با لامپهای رنگی انجام گرفت.
به گفته وی در یکی از اشعار استاد مرحوم "مظاهر مصفا" (زادهٔ ۱ شهریور ۱۳۱۱ – درگذشتهٔ ۸ آبان ۱۳۹۸) در کتاب پیر سنگی آمده است:
"هست در خانه عمو احمد، چاهی و زیر چاه، بازاری/چهارسوقی، چهار رسته دکان، قلعهای، خانههای بسیاری"
"این کهنسال شهر زیرزمین یادگاری است از حمله مغولان/مردم ترخوران، به وقت هجوم اندرین نقب میشدند نهان"
در خصوص این دستکند سئوالات بسیاری در اذهان هست و همین سئوالات است که به اشعار و افسانهها و قصهها راه یافتهاند و ناگفتههای بسیاری هست که باید در کاوشهای بعدی این دستکند تاریخی جستجو شوند.
شهرداری تفرش؛ آماده آغاز فصل سوم کاوش
شهردار تفرش در خصوص حمایتهای این مجموعه از شهر زیر زمینی تفرش، اظهار کرد: شهرداری تفرش در سال ۱۳۹۸ طی قراردادی با میراث فرهنگی کار کاوش در شهر زیرزمینی تفرش را آغاز کرد که تاکنون دو فصل کاوش به انجام رسیده است.
مجید قنبری با بیان اینکه یک فصل از کاوش در ساختمان میرشکرایی انجام گرفت، گفت: فصل دوم از دی ماه ۹۹ آغاز شده و تا پایان مردادماه ۱۴۰۰ ادامه یافت و در کنار کاوش، عملیات ساماندهی پروژه نیز به انجام رسید و در هفته دولت، بخشی از شهر بازگشایی شد.
وی بیان کرد: این شهر زیرزمینی طی هشت ماه با صرف مبلغی معادل یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان از منابع شهرداری مورد کاوش قرار گرفت و امیدواریم مورد استقبال علاقمندان قرار گیرد، البته در حال حاضر به دلیل شیوع بیماری کرونا، شهر بسته است و امکان بازدید از آن برای عموم مردم فراهم نیست، مسلما پس از بهبود شرایط، این شهر برای بازدید در اختیار گردشگران قرار میگیرد.
قنبری با اشاره به قول مساعد استانداری مرکزی جهت تخصیص مبلغ یک میلیارد تومانی برای آغاز فصل سوم کاوش، افزود: با تامین این اعتبار قطعا شهرداری فاز سوم کاوش را آغاز می کند.
شهردار تفرش در خصوص چالشهای موجود در مسیر کاوش شهر، بیان کرد: در مسیر کاوش، نگرانیهایی درخصوص کشف برخی از آثار و وسایل قدیمی مطرح شد که با ورود قوه قضاییه به موضوع، مساله بررسی شد و نگرانیها و شایعات مورد تایید قرار نگرفت، اما به هر حال این موارد قدری روند کار را کُند کرد، پس از حل این چالشها کار به سرعت ظرف هشت ماه توسط شهرداری پیگیری شد.
پژوشگر پروژه شهر زیرزمینی تفرش نیز در خصوص این دستکند اظهار کرد: براساس یافته ها، این شهر سه طبقه مربوط به دوره سلجوقی است و در اواخر دوره سلجوقی تمامی فضاهای بین طبقات کاملا پر شده است، چاه هایی که این طبقات را به هم متصل می کند در آخرین فاز استفاده از محوطه، پر شده است و این امر نشان می دهد که شهر زیرزمینی تفرش وارد دوره بعدی(دوره ایلخانی) نشده است.
سیدمهدی موسوینیا با بیان اینکه به نظر میرسد با توجه به وسعت محوطه شهر، پر کردن این دستکند شاید حدود یک سال زمان برده باشد، افزود: مهمترین تفاوت این دستکند نسبت به دیگر دستکندها، وسعت این محوطه است. در همدان، خمین، ملایر، کاشان و ... نمونههایی از دستکندها را شاهد هستیم، اما شهر زیرزمینی تفرش در واقع وسیعترین شهر زیرزمینی کشف شده است و حتی در ترکیه که گفته میشود ۵۰۰ محوطه دستکند کشف و شناسایی شده است، دستکندی با این وسعت وجود ندارد.
وی وسعت کنونی این شهر را ۱۵۰ هکتار عنوان کرد و گفت: فعلا می دانیم که وسعت این محوطه ۱۵۰ هکتار است، سمت دیگر شهر را باید کاوش کنیم که ببینیم محوطه ادامه دارد یا خیر.
موسوی نیا شاخصه دیگر این دستکند را طبقاتی بودن آن بیان کرد و افزود: این دستکند بسیار جای کار دارد. تقریبا هیچ اطلاعی از شهر نداریم، نمیدانیم چه کسانی در شهر کار و زندگی کرده اند؟ چرا از شهر رفتهاند؟ آیا در دورههای بعدی از آن استفاده شده است یا خیر و چه اتفاقی روی زمین افتاده است که ساکنان به زیر شهر پناه بردهاند؟ آیا همزمان با استفاده از زیرزمین روی زمین هم حضور داشتهاند یا خیر؟ هنوز برای این سئوالات پاسخی نداریم به همین دلیل کاوش باید ادامه یابد.
وی تاکید کرد: می توانیم درباره کاربری این شهر حدس و گمانهایی داشته باشیم، اما باید بدانیم که در دوره سلجوقی چه اتفاقی در تفرش رخ داده که این فضا و محوطه پر شده است. اطلاعات کم و ناقصی در اختیار داریم و باید کاوشهای باستانشناسی دقیق دیگری در نقاط دیگر شهر انجام دهیم تا پاسخی برای سئوالات پیدا کنیم.
این عضو هیات علمی و مدیر گروه باستان شناسی دانشگاه نیشابور تصریح کرد: اگر بخواهیم کل شهر را کاوش کنیم و کار را از همین امروز آغاز کنیم، قطعا پایان کاوش به عمر من و شما کفاف نمیدهد، چراکه با محوطه بسیار بزرگ و کلانی روبهرو هستیم و شاید بتوان گفت شهر زیرزمینی تفرش یکی از بزرگترین دستکندهای دنیا خواهد بود.
نکته جالب توجه در این شهر که حدود ۱۳ متر زیر زمین قرار گرفته تهویه مناسب، اکسیژن کافی و هوایی بسیار مطبوع و خنک است، وارد شهر که میشوید به هیچ عنوان احساس نمیکنید که از سطح زمین فاصله بسیاری دارید، البته زیبایی این شهر باعث می شود که از هر آنچه روی زمین قرار دارد کنده شوید و فقط به این فکر کنید که چه شد که این شهر بزرگ در زیر زمین ایجاد شد، مردمان آن زمان از چه چیزی در روی زمین فرار کرده و به دل زمین پناه بردهاند؟ وسعت واقعی این شهر زیرزمینی چقدر است؟
ایسنا نوشت، این سئوالات و سئوالات بسیار دیگری هنوز بیجواب مانده است چراکه کاوش به انتها نرسیده است، اما قطعا این کشف میتواند سرفصل و نقطه عطفی برای رسیدن به اطلاعاتی جدید از تاریخ سرزمین کهنمان باشد.