طولانی‌ترین قنات جهان در یزد؛ هشتمین عجایب دنیا از دل خاک ایران بیرون کشیده شد

مثل آب نبات می‌مونه، خَش و گواراست، ماهی داره یکی اینقد به چه دُرشتی، آن هم وسط کویر، یک جایی نرسیده به یزد اما همین که به میدان خاتمی می‌رسه، چشم ماهی ورقلمبیده می شه و درجا می میره؛ آبش هم دیگه آب نبات نیست؛ شِکره و قناتی که در حال احتزاز بود ...

کد خبر: ۳۹۹۴۰

تاریخ انتشار : شنبه ۱۸ ارديبهشت ۱۴۰۰-1400 February 18

گردشبان (gardeshban.ir) :

در حالی‌که می رفت با سرازیر شدن فاضلاب‌ها و کشیده شدن شیره جان سفره‌های زیرزمینی، فوت طولانی‌ترین قنات جهان اعلام شود و خاک بر سرش کنند، با طرح یک مساله از سوی یک کارشناس میراث جهانی یونسکو که پرسید چرا قنات‌هایتان را با این همه ویژگی‌های منحصربه‌فردش به ثبت جهانی نمی‌رسانید؟ جرقه‌ای بود تا از غسالخانه به تخت سی‌سی‌یو کشانده شود و حالا کم‌کم می‌رود تا بدون دستگاه اکسیژن نفس بکشد.

به چشم دیدیم، ماهی‌های قنات زارچ به زندگی برگشته‌اند و در مسیر حدود ۹۰ کیلومتری فهرج تا زارچ، در خنکای دالان‌های قنات شنا می‌کنند که این نشان دهنده زنده شدن حیات رگ‌های آبی زمین پس از ۶۰ سال در کما بودن است؛ قناتی که دوباره می‌تواند شکوه بیش از ۱۵۰۰ ساله خود را به رخ جهانیان بکشاند.

قناتی که به اندازه دو چاه نفت می‌ارزد

قناتی که به اندازه دو چاه نفت می‌ارزد و می‌تواند آبروی میراث فرهنگی شود؛ گردشگران طبیعت‌گرد پساکرونایی، این بار که به یزد آمدند می‌توانند گردشگری زیرزمینی بافت تاریخی یزد را نیز تجربه کنند؛ زیر زمین را پیچ‌درپیچ، جایی نشسته و جایی نیم‌خیز، چندین ساعته در مسیر آب و با چکمه از پایاب آسیاب و زیر قنات و در حالی‌که می توانند گندم هایشان را هم آرد کنند به پایاب مسجد جامع یزد در قلب بافت تاریخی یزد برسند.

اما چطور قناتی که ۱۵ قرن را به خود دیده، روزگاری، دبی آب آن از ۱۶۰ تا ۲۶۰ لیتر در ثانیه بود، حیات و ممات زندگی یزدی‌ها به آن وابسته بود و مهریه عروس‌ها و وقف هزار کار خیر می‌شد، به یکباره رو به نابودی رفت؛ آن هم بعد از آن همه مقنی، پیشکار، استادکار، کلنگ دار و گل‌بندی که جان شان را در حفر چاه‌های با عمق ۸۵ متری در دالانهای تاریک و نمور زمین گذاشتند تا آب را به کویر برسانند و حاصلش بشود گلستان و باغ ایرانی.

علت واضح است و تلخ‌تر از زهر مار؛ تا ۱۰۰ سال پیش، قنات زارچ از خود مادر چاهش در فهرج، آب را از زیر زمین و با نیروهای طبیعی مهندسی زمین به ایستگاه‌های سر راهش در شهر یزد می‌رساند و مردم از ۳۰ پایاب این قنات در شهر، آب زلال و گوارایی می‌نوشیدند به خوشمزگی آب معدنی و آن‌قدر احترام آب قنات را داشتند و برایشان تقدس و ارزش قائل بودند که حتی دست و صورتشان را هم مستقیم پای مظهر قنات نمی‌شستند.

سرازیر کردن فاضلاب‌ها در چاه‌های منتهی به قنات زارچ در چند دهه گذشته

اما از زمانی‌که به اصطلاح مدرن شدند و آب را به خانه‌هایشان آوردند کار خراب شد، چرا که تقلید از اروپایی‌ها را نصف و نیمه انجام دادند و به جای آن‌که مثل آن‌ها اول شبکه فاضلاب را به خانه هایشان بیاورند نخست آب را آوردند و بعد هم آسان‌ترین راه برای دفع فاضلاب پیدا کردند؛ سرازیر کردن فاضلاب‌ها در چاه‌های منتهی به قنات‌های عزیز دردانه یزدی‌ها؛ فاضلاب‌هایی که انواع شوینده‌های به شدت مخرب را با خود به همراه داشت.

از آن‌سو هم راهی آسان و بی‌دردسر برای کشیدن آب روی زمین یافتند؛ زدن روزانه ۹۰ چاه در گوشه و کنار باغ‌های ایران و کشیدن آب‌های سفره‌های زیرزمینی با نیرو محرکه‌های برقی وارداتی و یا به عبارتی قنات خشک‌کن‌ها از همان غرب؛ خشکسالی‌های سال‌های اخیر هم قوز بالا قوز شد و هر چه چاه‌ها پایین‌تر می‌رفتند روز به روز از دبی آب قنات زارچ و سایر قنات‌های یزد کم شد تا آن‌که بسیاری از قنات‌ها خشک شدند و کف آب چاه‌ها به ته دیگ که همان سنگ و بخش نفوذ ناپذیر زمین بود نزدیک شد.

جمع آبدهی قنات‌های ایران به یک چهارم تقلیل یافته است

قنات‌ها که مثل چاه‌ها قدرت پایین تر رفتن نداشتند حق‌آبه شان را توسط انسانهای حریص و خودخواه و در رقابت برای بهره‌کشی بیشتر از منابع آبی از دست دادند و حالا که برای شما می‌نویسیم قنات های ایران که حدود ۷۵ درصد قنات‌های جهان را در خود جا داده‌اند و بیشتر در استان‌هایی همچون یزد، اصفهان، کرمان، مرکزی و فارس زیست می کنند از حدود ۴۱ هزار رشته به حدود ۳۵ هزار رشته کاهش یافته و جمع آبدهی آن‌ها به یک چهارم تقلیل یافته و از همین تعداد باقی مانده هم تنها حدود ۱۱ قنات به ثبت جهانی رسیده است.

قنات‌های ایران هشتمین عجایت دنیا هستند

قنات‌های ایران که مجموع طول‌شان حدود ۴۰۰ هزار کیلومتر است، می‌توانند ۱۰ مرتبه دور کره زمین بچرخند و به گفته دکتر جواد صفی‌نژاد، پدر علم قنات ایران، هشتمین عجایب دنیا به حساب می‌آیند؛ از عجایب آن‌که مادر چاه قنات قََصبِه گناباد با ۳۰ کیلومتر طول و ۳۴۰ کیلومتر عمق، «مادرچاه"» و به عنوان قدیمی‌ترین قنات جهان حدود ۳۰۰۰ سال پیش ساخته شده و یا قنات‌های دو طبقه اردستان، قنات با سد زیرزمینش در میمه اصفهان، و یا قنات آبشار دار و ذورنادار را تنها در خاستگاه قنات‌های جهان، یعنی ایران می‌توان یافت، اما هنوز قنات‌های درست و حسابی برای نشان دادن به گردشگران نداریم.

حالا مردمان خوش ذوق و خلاق دومین شهر تاریخی جهان یعنی یزدی‌ها که اتفاقا در همین سال‌ها بافت تاریخی شهرشان را به ثبت جهانی رسانده‌اند و از هر فرصتی برای احیا کردن خانه‌ها و معماری تاریخی شهرشان استفاده می‌کنند ۲ قنات زارچ و حسن‌آباد مشیر را به ثبت جهانی یونسکو رسانده‌اند و با کمک میراث فرهنگی، جهادکشاورزی و شورای قنات در حال احیا آن هستند.

چگونه طولانی ‌ترین قنات جهان از زیر خروارها خاک و فاضلاب بیرون کشیده شد؟

با عبور از کوچه‌های پیچ‌درپیچ و تنگ آشتی کنان دقیقا در محدوده خیابان سید گلسرخ در بافت تاریخی یزد تنها آثاری که از حدود ۲۶۰۰ قنات یزد به چشم دیدیم، آب‌انبارهایی بود که بر سر درشان، نام‌شان حک شده، با پله‌های زیادی که انتهایش تنها سیاهی دیده می‌شد و یا دهانه چاه‌هایی با میله‌هایی که بر روی آن کشیده شده بود و تاریکی مطلق آن که خبر از دنیای پررمز و راز درون آن می‌داد.

با بازشدن در پایاب آسیاب وزیر به عنوان یکی از ایستگاه‌های گذر آب قنات زارچ در شهر یزد شکوه اثر کلنگ‌های مقنی‌های باهوش ایران زمین نمایان شد و پله هایی که با خلاقیت مجری طرح احیا قنات از تراورس‌های قدیمی راه‌آهن بکار گرفته شده است. ۱۴۰ پله با شیب ملایم ۱۲ سانتیمتری به عمق۳۰ متر زیرزمین می‌رسید و بوی خاک نمناک و صدای آبشاری که صدا را به صدا نمی‌رساند بیش از همه توجه‌ها را جلب می‌کرد.

فضایی با نورگیرهایی که از زمین و هوا همه جا را پر کرده بود و هر کدام نقشی در سازه قنات داشتند؛ اتاقکی برای نگهداری چهارپایان حمل‌کننده گندم و آرد، آسیابی که گندم‌ها را آرد و ذورنایی که آب پشت آسیاب را کنترل می کرد، دالانی که هدایت کننده مسیر آب قنات به سوی پایاب‌های بعدی بود و البته چاههایی که هر ۱۰۰ متر دهانه‌شان نور و هوا را به داخل قنات می‌رساند.

قنات زارچ ۶۰ سال به حال خود رها شده بود

ابراهیم کاظم‌نژند، مدیر پایگاه قنات‌های جهانی زارچ و حسن‌آباد مهریز یزد گفته است، جنازه قنات زارچ را تحویل گرفته و به ترتیب از غسالخاله به سی‌سی‌یو و در نهایت احیا شده و برای این‌که به روزهای پررونق خود برگردد زمان نیاز است چرا که ۶۰ سال است این قنات به حال خودش رها شده بود.

او از سوی میراث فرهنگی مامور شده است تا این قنات را با کمک مقنی‌ها و سایر نهادهای مرتبط احیا کند و هدف بزرگش، به یاد ماندن نام نیک او و همکارانش در این برهه تاریخی است تا آیندگان به تحسین و تفکر درباره پاسداری از میراث حاصل از نبوغ ایرانیان بپردازند.

با صحبت‌های دلنشین و باانرژی مجری احیا قنات زارچ همراه شوید تا ببینید اصلا قنات زارچ برای چه ساخته شد؟ چگونه کار می‌کند؟ برای چه احیا شد و آینده قنات‌های این سرزمین به کدام سو می‌رود؟

کاظم نژند به چگونگی عملکرد آسیاب پایاب وزیر پرداخت و ادامه داد: آسیاب قنات از چند شاخصه درست شده که از جمله می ‌وان به تنوره و موتور متحرک آسیاب اشاره کرد. وقتی آب وارد تنوره می شود، شیر آن بسته و آب پشت تنوره جمع می‌شود و سپس وقتی شیر آب باز می‌شود، فشار آب تنوره باعث می‌شود توربین از پایین بچرخد و سنگ زبرین به حرکت دربیاید و گندم به آرد تبدیل شود.

آسیاب دو سنگ دارد؛ یکی سنگ زیرین ( ثابت است ) و دوم سنگ زبرین که روی سنگ زیرین می‌چرخد و گندم را آرد می‌کند، بنابراین، تمامی فشارها به سنگ زیرین وارد می‌شود و باید از جنسی سخت‌تر از سنگ زبرین باشد و البته خاص؛ سنگ زیرین ۸۰۰ کیلو و سنگ بالای آن حدود ۳۰۰ کیلو وزن دارد و باید آن‌قدر با مهارت ساخته شده باشد که وقتی روی هم می‌لغزند بر اثر حرارت، آرد را نسوزاند؛ آن‌قدر خاص است که هنوز هم با این همه تکنولوژی نوین که آمده، نمی توانند سنگ آسیاب را همچون سنگ‌تراش‌های قدیمی بسازند.

کاظم نژند هم به همین دلیل سفارش ساخت دو سنگ آسیاب را به یک سنگ تراش ۹۰ ساله یزدی داد تا اگر به هر دلیلی شکست، جایگزینی برایش داشته باشند تا جوانان علمش را پیدا کنند.

با این تفاسیر چه خوب گفته اند قدیمی ها که " مرد باید که در کشاکش دهر سنگ زیرین آسیاب باشد"

تا وقتی هم که آب قنات زارچ در جریان بود، آسیاب نیز برقرار بود. کنترل آسیاب به دست آسیابان بود و هر چه کندتر می‌چرخید آرد بهتری حاصل می‌شد و هرگاه از چرخش باز می‌ماند، آسیابان می‌گفت «آب از آسیاب افتاد» که هنوز هم این تکیه کلام آسیابانان به یادگار مانده است.

خروجی آب از آسیاب وزیر هم اینک ۲۰ لیتر در ثانیه و ورودی آن ۶۰ لیتر در ثانیه است و البته قدیم ها ۲۶۰ لیتر در ثانیه آب قنات به آسیاب وارد می‌شده و برای این‌که جلو خسارت حاصل از ورود مازاد آب به درون سنگ آسیاب را بگیرند، آب سر ریز شده تنوره به درون ذورنا که جلو آسیاب قرار گرفته وارد می‌شده تا آسیاب از مدار خارج شود؛ برای این‌که آب مازاد وارد شده به تنوره سرریز نکند و وارد آسیاب نشود، ذورناب در مسیر قرار می‌گیرد و در مسیر فرعی به حرکت خود ادامه می‌دهد.

وقتی آب به توربین برخورد می‌کرد سنگ را به حرکت در می‌آورد و حال قرار است با کمک یک شرکت دانش بنیان در یزد توربینی دومنظوره ساخته شود تا اگر آب هم در قنات نبود بتواند با برق هم بچرخد. آسیاب در این قنات ساخته شده تا گردشگران بتوانند ضمن بازدید از این قنات روند آسیاب گندم را هم ببینند و هم آرد بخرند بنابراین هم فال است و هم تماشا.

آن سوتر شُرشُر آب است که در اعماق زمین گوش نواز است و در دالانهای قنات راه خود را پی می گیرد. خنکای آب به قدری بود که از روی چکمه هم بر روی پوست احساس می‌شد و البته با هر قدم به جلو گل آلود می شد؛ هنوز هم کمی بوی فاضلاب حس می‌شد و می‌توان لوله‌های فاضلاب و چاه‌هایی را دید که یک سرش را در قنات کرده بودند.

با وجود بلااستفاده ماندن قنات زارچ، هیچ‌گاه مرگ آن اعلام نشد

عجیب آن‌که با وجود بلااستفاده ماندن قنات زارچ و از بین رفتن آن در بیشتر مسیر، اما هیچ‌گاه در طول این سال‌ها مرگ آن اعلام نشد اما در عمل و زمانی که موضوع ثبت جهانی شهر یزد در سال ۹۴ مطرح شد، قنات زارچ تقریبا فوت شده به حساب می‌آمد. ( برای قناتی که خشک بشود گواهی فوت صادر می‌شود) و به عنوان موجودی به آن نگاه شد که تنها از آن ارتزاق کردند.

آغاز احیا قنات زارچ در سه مرحله

حالا مجری طرح احیا قنات زارچ خبر داده است که احیا قنات در سه مرحله در یزد آغاز شده و اضافه کرده است تا به امروز حدودا ۳۰ هزار متر از زمین های کسانی که عرصه را تصاحب کرده بودند پس گرفته شده است.

در اثر سرازیر شدن فاضلاب ها در قنات ها، تنها در محل پایاب آسیاب وزیر در محله کوشک نو، شاه ابوالقاسم و مسجد جامع، سالانه بالغ بر ۲۰۰ مورد ابتلا به سالک گزارش می‌شد که هم اینک به صفر رسیده است؛ تقریبا مسیر قنات با مشارکت مرکز بهداشت شهرستان یزد هر چند ماه، مه پاشی و گندزدایی می‌شود.

در مرحله بعد به تثبیت روان آبی قنات زارچ پرداخته شد تا قنات بتواند در طول حدود ۹۰ کیلومتر جریان داشته باشد و برای این اتفاق، «مادرچاه» در فهرج طراحی شد که ۸۶ متر عمق دارد و سبب شده که دبی آب از ۱۰ لیتر در ثانیه به ۶۰ متر در ثانیه برسد تا بتوان آب را از فهرج به شهر یزد رساند و قابلیت این را داشته باشد که در آن راه رفت و نفس کشید.

شناسایی بیش از ۳۰۰ مورد انشعاب فاضلاب در قنات زارچ

احیاکنندگان قنات زارچ منشاء آلودگی‌های قنات در شهر را گرچه با سختی اما شناسایی کردند، به طوری‌که بیش از ۳۰۰ مورد انشعاب فاضلاب خانگی، عمومی، مسجد، بیمارستان و .. را در قنات قطع کردند.

به گفته مدیر پایگاه قنات‌های جهانی زارچ و حسن‌آباد مهریز یزد، ۲۱۱۶ حلقه چاه در مسیر قنات زارچ ایجاد شده است که همگی شماره‌گذاری شده‌اند، بنابراین به محض چکه کردن آب فاضلاب از این چاه‌ها بلافاصله، شناسایی و اگر در محدوده شهری باشد، خانه‌ای که سبب آلودگی شده، سریع شناسایی می‌شود و نسبت به مسدودسازی نشت فاضلاب از محل آن خانه اقدام می‌شود. در صورتی‌که صاحب خانه موضوع را انکار و اقدام به همکاری نکند کار به دادگاه کشیده می‌شود و در این میان تنها یک نفر تمکین نکرد که کار به دادگاه کشید و خانه اش پلمب شد.

چهارسال پیش یک لحظه هم نمی‌شد در محل پایاب وزیر ایستاد که نشان دهنده آن است که کار کردن در این محیط بسیار دشوار بوده است، چرا که بستر فاضلاب در محیط قنات جاری بود و علاوه بر آن تمام شوینده‌ها به این محیط وارد می‌شد و سبب انتشار گازهای خطرناک در محیط این قنات شده بود، به همین منظور برای کارگران لباس ماهیگیری از شمال کشور خریداری شد تا با وارد شدن به لجن‌ها از متعفن شدن بدنشان جلوگیری شود.

پاکسازی کامل قنات زارچ از فاضلاب‌های خانگی زمان بر است

بالای ۷۰ سال است که از میدان خاتمی تا محله کوشک نو یزد تمامی فاضلاب‌های خانگی به قنات سرازیر می‌شده که هم اینک مسدود شده‌اند و مسیر قنات لایروبی شده، ولی پاک شدن کامل آن زمان‌بر است.

به گفته مقنی‌ها زمانی می‌شود روی آب قسم خورد و گفت که آب پاک شده است که ماهی در آن باشد؛ تا پیش از این ماهی‌ها قبلا در محدوده بالادست همچون خویدک و فهرج همیشه وجود داشته و هیچ وقت در داخل شهر ماهی دیده نشده است، اما آخرین بار ماهی‌ها در محدوده مسجد جامع دیده شده که این نشان می‌دهد آب قنات حالا قابلیت زندگی دارد و تمیز است.

آب قنات در مسیر جریان‌سازی هم اکنون به دروازه قرآن و ورودی یزد رسیده و با یک دبی ثابت در حرکت است و ۲ کیلومتر مانده تا به زارچ و مقصدش برسد.

کاظم نژند و همکارانش هزینه‌های سرسام آوری برای احیا قنات پرداخته کرده‌اند و تصریح کردند، همه این کارها با توان مردم استان انجام شده چرا که اعتبارات دولتی در سال ۹۷ و ۹۸ به صفر رسیده و سال ۹۹ تنها ۱۰۰ میلیون تومان اخنصاص یافت که فقط برای دو ماه هزینه نیروی کار کفایت می‌کند؛ تنها هزینه کارگر نسبت به سال ۹۶ پنج برابر شده است؛ یعنی هزینه روزانه کارگر از ۳۵ هزار تومان در سال ۹۶ به ۲۴۰ هزار تومان در سال ۹۹ رسیده است و تازه هزینه کارگران در مقابل هزینه مقنی‌ها که کمتر از روزی ۶۰۰ هزار تومان دریافت نمی‌کنند، ناچیز است.

کار جریان‌سازی آب در مسیر قنات زارچ در محدوده شهر یزد تا میدان خاتمی انجام شده است و تنها باید یک مادرچاه دیگر ایجاد شود و دبی آب را به ۱۰۰ لیتر در ثانیه رساند تا آب قنات در زارچ دوباره جاری شود.

نکته جالب توجهی که در ساخت قنات‌ها وجود دارد این است که مقنی‌ها قرن‌ها پیش با شیبی بسیار ملایم و با ابتکار و خلاقیت‌شان به نیروهای طبیعی مهندسی زمین پی برده و با شیب ملایم آب را از اعماق زمین به سطح زمین رساندند اما به گفته پدر علم قنات ایران این‌که مقنی‌های باهوش ایران چه زمانی به علم مهندسی قنات پی بردند هنوز مجهول است.

اما آن‌چه که مشخص است مقنی‌های مهندس ایرانی چند روش برای شناسایی منابع آبی زیرزمینی داشتند از جمله آن‌که با مشاهده برخی گیاهان همچون پونه، شیرین بیان، گل گاوزبان و یا خارشتر که ریشه‌های طولانی‌تری دارند به محل سفره‌های زیرزمینی پی می‌بردند و در نتیجه در همان محل‌ها، چاه حفر می‌کردند تا ببینند پیش‌بینی شان درست است یا خیر؟ و هر وقت هم به آب می‌رسیدند می دانستند چه محاسباتی لازم است تا سطح تراز درست تعیین شود، یا چه شیبی برای جریان یافتن آب لازم است؟ یا خاک‌های حاصله را چگونه از عمق خاک بیرون بکشند؟ یا چگونه تنها با کلنگ زنی در دالانهای تاریک و با وجود مار و عقرب‌های زیرزمین و با وجود گازهای سمی پیش بروند؟

مقنی‌های سختکوش در اعماق زمین و در دالان‌های باریک همچون قبر کار کردند و البته برای هر کدام از این پرسش‌ها راه‌حلی یافته بودند؛ به عنوان مثال از پوست بُز برای هوادهی به کارگران در اعماق زمین استفاده می‌کردند و یا از تغییر رنگ چراغ‌دان برای پی‌بردن به گازهای خطرناک و یا از دستمال آغشته به سرکه برای نجات مقنی‌ها از گاز گرفتگی استفاده می‌شده است و یا شن در داخل چاه می‌ریختند تا موجب گردش هوا در چاه شود.

در واقع اگر بخواهید با سازوکار قنات به شیوه ساده آشنا شوید باید گفت یک راهروی زیرزمینی است که آب را از آبخوان یا سفره آب زیرزمینی به اراضی پست‌تر منتقل می‌کند. «دهخدا»، قنات را مترادف با «کاریز، کهریز و کاهریز» دانسته و معین در تعریف آن آورده است: «راهی که در زیرزمین می‌کَنَند تا آب از آن جریان یابد؛ بسیاری از پژوهشگران، تاریخ حفر قنات را به دوره هخامنشی نسبت می‌دهند و به‌اتفاق معتقدند که بهره‌برداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفته و در دوره‌ هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و شاخ آفریقا راه یافته و سپس مسلمانان آن را به اسپانیا بردند.

آشنایی با نحوه عملکرد قنات‌ها

در واقع، قنات از چندین چاه تشکیل شده که به‌صورت عمودی در یک سطح شیب دار حفر شده اند؛ این چاه‌ها در زیرزمین با یک راهرو با شیب ملایم تر از سطح زمین به یکدیگر متصل می‌شوند. عمق اولین چاه (مادر چاه) که معمولاً در یک مخروطه آبرفتی فرو رفته است، بیشتر از سطح آب زیرزمینی است. این چاه‌ها با فواصل ۲۰ تا ۲۰۰ متری میان ناحیه تره کار و خشکه کار قنات قرار دارند. از بالا، سیستم قنات شبیه مسیری از لانه مورچه هاست که از دامنه کوه آغاز شده و تا رسیدن به محل برداشت آب در بیابان امتداد دارد.

چاه‌ها که به آن‌ها در موقع حفر، میله هم گفته می‌شود، علاوه بر مجاری انتقال مواد حفاری شده به خارج، عمل تهویه کانال زیرزمینی را نیز انجام می‌دهد و راه ارتباطی برای لایروبی، تعمیر و بازدید از داخل قنات نیز به حساب می‌آید. آغاز قنات، همان دهانه قنات است که مظهر قنات نامیده می‌شود و جایی است که آب از دل قنات بیرون می‌آید و می‌تواند برای آبیاری و دیگر مصارف مورد استفاده قرار گیرد.

قسمت انتهایی قنات نیز پیشکار قنات نامیده می‌شود که در آخرین قسمت آن، یعنی مادر چاه قنات قرار دارد و مهمترین عاملی که طول قنات را مشخص می‌کند، شیب زمین است. هرچه شیب زمین کمتر باشد طول قنات بیشتر و هرچه شیب بیشتر باشد طول قنات کمتر خواهد بود.

کاظم نژند و یارانش تلاش کردند به رسم قنات، در طول ۹۰ کیلومتر قنات زارچ، تراز را صفر نگهدارند چرا که نمی توان بخشی ازمسیر قنات را بالاتر و بخشی دیگر را پایین تر قرار داد؛ بر طبق مکانیسم قنات ۲۰ سانتیمتر به ۲۰ سانتیمتر لایروبی انجام دادند و ۱۱۰ سانتیمتر لجن را به ۶۰ سانتیمتر رساندند.

اگر بخواهید از محل پایاب آسیاب کوشک نو متعلق به دوران صفویه تا قاجار که در عمق ۲۲ متری زمین واقع شده و وابسته به قنات زارچ است را تا مسجد جامع یزد طی کنید از روی زمین۲۰ دقیقه راه است اما اگر از زیر زمین بخواهید این مسیر را طی کنید ۵ ساعت زمان می‌برد اما چرا؟

یکی از چاه‌های قنات زارچ دقیقا زیر محراب مسجد جامع یزد قرار گرفته است

کندن قنات به دلیل نوع مکانیسم خاک دشوار بوده و مسیر پرپیچ و خمی برای آن طی شده است. برای همین در قدیم در فواصل کوتاهی، چاه را می‌ساختند تا لایروبی در مسیر قنات ساده‌تر انجام شود. حالا خیلی از این چاه‌ها کور شده و بر روی آن خانه ساخته‌اند. به گفته مجری احیا قنات زارچ، یکی از همین چاه‌ها دقیقا زیر محراب مسجد جامع قرار گرفته است. پایاب مسجد جامع در سال ۴۶۷ هجری قمری برای مسجد ساخته شده است.

او به دردسرهای لایروبی قنات در محدوده پایاب وزیر پرداخت و این‌که چطور توانستند با یک ابتکار و ساخت یک دستگاه، گل‌ها را در طول ۶۰۰ متر که هیچ راه دسترسی به بیرون نداشت از قنات بیرون بکشند چرا که راهی برای خروج گِل‌ها از قنات وجود نداشت و باید دست‌به‌دست به اولین خروجی رسانده می‌شد. از این رو ماشینی طراحی شد تا به اندازه چهار کارگر توان کار داشته باشد و در یک روز نیم مترمکعب لجن را به بیرون بیاورد. این ماشین در ساعت می‌تواند ۲۰ مترمکعب معادل ۲۰ هزار لیتر لجن را تا ارتفاع ۶۰ متری به سمت بالا پمپاژ کند. این دستگاه کار ۶۰ روز ۴ کارگر را در یک ساعت انجام می‌دهد بنابراین به مدت سه روز، کار، انجام و لجن‌ها رقیق می‌شود و یک ساعته توسط دستگاه خارج می‌شود.

با احیا قنات زارچ می‌توان از محل درامدش هزینه نگهداری اش را تامین کرد و هم هزینه احیا قنات‌های دیگر تامین شود. به صورت میانگین حدود ۷۰ میلیون تومان حقوق به ۱۰ نیروی انسانی در حال کار بر روی این قنات توسط شورای قنات پرداخت می‌شود.

قنات زارچ سه شاخه دارد؛ شاخه شور، شیرین و تلخ؛ از آنجا نام شور گرفته که در برخی نقاطش تلخی در آب دارد اما مسیری برای آن در نظر گرفته شده تا با برخورد به سنگ‌های در مسیرش و جذب املاح آن تلخی اش گرفته شود.

صنایع پرآبخواه باید کنار دریا ایجاد می‌شد نه در کویر یزد

۱۰۰۰ سال پیش، خانه چشمه‌های ایران، روزگاری، تشنگی اش را تنها با همین قنات‌ها رفع می‌کرده و کار و بار مردمانش هم نساجی بوده و این صنعت هم زیاد آب بر نبوده و بنابراین قنات‌ها روزگاری خوش داشتند چرا که نیاز به آب و جمعیت یزدی‌ها و کسب‌وکارشان با هم همخوانی داشت اما همین که زندگی‌شان به اصطلاح مدرن شد و همچون اروپا آب شرب به خانه‌ها رسید، همه چیز بهم ریخت. در ایران همیشه خشک‌وکم‌آب و استان یزد برعکس عمل شد؛ نخست، آب را به در خانه‌ها آوردند و سپس به فکر دفع فاضلابش افتادند و از آن طرف کارخانه‌های نساجی جای خود را به کارخانه فولاد و کاشی آب بر دادند و منابع آبی تامین کننده قنات‌ها را بالا کشیدند در حالی‌که عملا این صنایع باید کنار دریا ایجاد می شد نه در کویر.

بارآلودگی آب قنات‌ها از دهه ۴۰ بالا رفته است

کاظم نژند تصریح کرد: تا زمانی‌که شوینده‌های صنعتی وجود نداشت ورود آب خانه‌ها به چاه‌های منتهی به قنات اشکالی نداشت چرا که می‌شد از آن به عنوان آب کشاورزی استفاده کرد اما از دهه ۴۰ به بعد که از شوینده ها استفاده شد بارآلودگی آب قنات افزایش یافت.

به گفته سیدجمال سجادی‌پور، رئیس جهاد کشاورزی استان یزد، حدود ۲۶۰۰ رشته قنات در استان یزد وجود دارد که حدود ۱۷۰ میلیون متر مکعب آب در آن در جریان است و ۲۰ درصد آب بخش کشاورزی استان نیز از طریق قنوات تامین می‌شود.

قدمت قنات زارچ را به پیش از اسلام و دوره ساسانی نسبت می‌دهند

قنات زارچ هم یکی از قنات‌های یزد و جزء ۱۱ قناتی است که در سال ۲۰۱۶ میلادی به ثبت جهانی رسیده است. این قنات آن‌قدر قدمت دارد که مسجد جامع در حریم این قنات ساخته شده تا بتوانند از پایاب این قنات برای وضوگرفتن استفاده کنند. قدمت قنات زارچ را به پیش از اسلام و دوره ساسانی نسبت می دهند که در عمق ۸۶ متری زمین حفر شده است.

به گفته کاظم نژند، مجری احیا قنات زارچ، این قنات از سال ۱۳۴۰ تاکنون ۲۰ کیلومتر جلوتر رفته است و هر چه سفره زیرزمینی پایین‌تر رفته است، مقنی ها هم در دل آب فرو رفتند؛ در واقع این قنات در آغاز ۹۰ کیلومتر نبوده بلکه از ۸۰۰ سال پیش تاکنون به اقتضای زمان و نیاز به طولش افزوده شده است.

در حال حاضر مسئولان ذی‌ربط استان یزد در تلاش برای احیا پایاب وزیر هستند تا از این قنات هم برای بخش گردشگری و هم کشاورزی استفاده شود اما اینکه چرا نام وزیر به خود گرفت هم ماجرا شنیدنی دارد.

«علاء الدوله کالنجار»، یکی از حاکمان یزد در قرن چهارم ۲ قنات در محدوده حصار داخلی شهر یزد معادل حدود ۲۴۰ هکتار داشته که هنگام محاصره شدن و بسته شدن درهای داخلی شهر، با آسیاب درون این قنات، آرد مردم را تامین می‌کرده و چون وزیرش، مامور ساخت آن بوده به اسیاب وزیر معروف شده است. به گفته مدیر پایگاه جهانی قنات زارچ، برای احیای آسیاب ۱۱۰ متری، ۸۰۰۰ متر مکعب حفاری شده تا تبدیل به آسیاب وزیر شده است.

طولانی‌ترین قنات جهان معادل طی شدن یزد تا کاشان است

طولانی‌ترین قنات جهان، حدود ۹۰ کیلومتر طول دارد که با احتساب طول ۲۰۱۵ چاهش با ارتفاع هر کدام به طور میانگین ۵۰ متر که بر روی آن کنده شده است، حدود ۲۲۰ کیلومتر طول کل آن می‌شود که معادل طی شدن یزد تا کاشان است. ابرپروژه‌ای که اگر می‌خواستند به مانند پیشینیان و با ابزار سنتی آن را اجرا کنند حدود ۵۴۰ سال طول می کشید و این‌که ایرانیان چطور قرن‌ها پیش این قنات را با دست خالی کنده‌اند، هنوز معلوم نیست؛ حالا بازسازی یک چاه این قنات آن هم تنها در همین محدوده پایاب وزیر ۹۰ روز با هزینه‌ای معادل ۱۰۰ میلیون تومان و به کمک بالابر و دیزل انجام شده است.

گردشگران خارجی می‌توانند مسیر قنات را از پایاب وزیر تا مسجد جامع در زیرزمین طی کنند

این پروژه به اندازه ۲ چاه نفت برای کشور درآمدزاست؛ می شود گردشگر خارجی را از پایاب وزیر تا مسجد جامع برد و به عنوان مثال ۳۰ یورو هزینه گرفت؛ به طور معمول گردشگران ۳۰ متر هم نمی توانند در مسیر قنات پیش بروند اما گردشگران طبیعت گرد خارجی هستند که هم دل و جرات دارند و هم دوست دارند در مسیر قنات تا مسجد جامع را از زیر زمین طی کنند و برای آن حدود یک میلیون تومان گرفته شود.

احیا کنندگان می‌گویند هنوز زمان افتتاح رسمی این قنات مشخص نشده است چرا که تکمیل کار به نگاه حمایتی دولت نیاز دارد.

اگر می‌خواهند قنات زارچ برای ایرانی‌های نسل آینده به یادگار بماند باید فکری به حال صنایع آب‌بر کنند

قنات زارچ به کمک خوش فکرها و علاقمند به میراث تاریخی احیا شده اما این‌که چطور می شود آن را حفظ کرد، مهم است چرا به گفته کاظم نژند، قنات، موجودی زنده است و مرتب به رسیدگی نیاز دارد و از آن سو مثل شیر روی گاز است که یک لحظه نباید از آن غافل شد.

هم اینک به دلیل همین بیفکری‌ها، چاه‌های زیادی در فهرج خشک شده‌اند اما مادرچاه فهرج به دلیل عمیق‌تر بودنش هنوز آب دارد؛ این سفره در حدود ۷ متر آب دارد که در صورت استفاده بی‌رویه احتمال خشک شدن آن هم بالا می‌رود؛ حرف حساب این‌که باید تعادلی در برداشت و تغذیه سفره زیر زمینی ایجاد شود.

پایاب زارچ برای بازدید گردشگران آماده افتتاح است

بر طبق طرحی که احیاکنندگان قنات زارچ در دست اجرا دارند، در محل پایاب زارچ، قرار است باغ موزه ای در سطح ۳۰ هزار متر در انتها این قنات به بهره برداری برسانند، علاوه بر آن‌که قرار است گردشگران مسیر حدود ۱۵۰ متری پایاب زارچ را طی کنند که این پایاب هم آماده افتتاح است؛ نورپردازی‌ها انجام شده و تنها آب به این پایاب نرسیده است.

باغ موزه ۳۳ هزار متری در زارچ با همکاری شهرداری ایجاد شده که شامل سالن نمایش، موزه با نگاه قنات، سالن آمفی تئاتر روباز، فضای باغ ایرانی و فضاسازی ۱۵۰ متر از قنات برای بازدید عموم به منظور آشنایی عملی با کارکرد قنات است.

مبدا قنات در حوالی روستا فهرج یزد قرار دارد و پس از عبور از روستاهای خویدک، دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد شده و از محلات مختلف آن از جمله میدان امیرچخماق عبور می کند و پس از گذر از مسجد جامع، از شهر یزد خارج می شود و به سمت شهر زارچ جریان دارد. زارچ با قدمت بیش از سه هزار سال از مناطق کهن مرکز ایران محسوب می‌شود و در پنج کیلومتری شهر یزد قرار دارد. در مسیر این قنات در شهر یزد، بیش از ۳۰ پایاب احداث شد که عمده آن‌ها عمومی و وقفی است و مورد استفاده مردم بوده و تعدادی نیز در بناهای مذهبی واقع شده است.

در فاز اول این پروژه که به عنوان مسیر گردشگری قنات زارچ در نظر گرفته شده هشت پایاب، ۲ آب‌انبار و یک آسیاب احیا شده است. پایاب‌های جوی کوشکنو، پایاب حاج عباس، پایاب میرعسکر شاهی، حسینیه شاه ابوالقاسم، مدرسه شهاب الدین طراز، مدرسه شاه کمالیه و مسجد جامع و پا شیرهای آب انبار جِن نُک و حسینیه شاه ابوالقاسم از جمله آثاری بوده اند که در جریان احیا این قنات مرمت و ساماندهی شده‌اند.

به گفته کاظم نژند، محدوده دروازه قران تا زارچ ۳ کیلومتر است که سال‌ها خشک بوده، بنابراین پس از احیا قنات، آب در مسیر هر روز تنها نیم متر جلو می‌رود؛ خبر خوش آن‌که هم اینک آب از دروازه قران و ورودی شهر یزد هم رد شده و اگر از این مسیر رد شود به زارچ و مقصد نهایی‌اش می‌رسد.

چهارراه قنات‎‎های یزد از نزدیکی پایاب وزیر و از پایاب کوشک نو می‌گذرد

یکی دو کوچه بالاتر از پایاب وزیر، پایاب دیگری هم به نام کوشک نو قرار دارد؛ دقیقا نقطه ای که چهارراه قنات‎‎های یزد محسوب می‌شود و محل عبور قنات‎‎های صدری، زارچ و اله آباد است؛ متاسفانه در حال حاضر دو رشته آب آسیاب آبی کوشک نو خشک شده و تنها رشته آب جاری در آن، آب شور است. احیاکنندگان از این پایاب نیز حدود ۸۰۰ خاور، خاک تخلیه کردند تا به امروز که درهایش را به روی گردشگران باز کرده است.

گردشگران در بازدید از آسیاب وزیر می‌توانند نحوه آسیاب گندم را ببینند و آرد بخرند

هدف احیاکنندگان آن است که گردشگر از یک مسیر وارد پایاب وزیر شود و از مسیر دیگری خارج شود که کوچه بالایی آسیاب محسوب می‌شود. نورپردازی‌های انجام شده در پایاب وزیر با لامپ ۱۲ ولت انجام شده تا برای ورود گردشگران ایمن باشد؛ نور طراحی شده طبیعی است و بدون فلش هم می‌توان عکس رویایی اینستاگرامی گرفت. مهمتر آنکه آسیاب در این قنات ساخته شده تا گردشگر بتواند ضمن بازدید از این قنات روند آسیاب گندم را هم ببیند و آرد بخرد.

بودجه‌ای معادل ایجاد یک سد به احیا و مرمت کلیه قنوات کشور اختصاص دهند

سمسار یزدی، مشاور ارشد مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی از نمایندگان مجلس خواست هرچند به صورت آزمایشی در یکسال مالی، بودجه‌ای معادل ایجاد یک سد را به احیا و مرمت کلیه قنوات کشور اختصاص دهند تا از نتیجه آن شگفت زده شوند، چرا که اگر می خواستند آب قنات‌های ایران را با سوخت انرژی‌های فسیلی به بالا پمپ کنند به ۸۰۰ مگاوات انرژی و به اندازه یک نیروگاه بزرگ نیاز بود.

او معتقد است قنوات هنوز هم می‌توانند ادامه حیات دهند و هر چند قنوات کوهستانی به ویژه در خشکسالی‌ها وضعیت خوبی ندارند اما مردم به آنان علاقه بیشتری نشان داده‌اند که همین امر برگشت به ثمرات تمدن کاریزی را در بر خواهد داشت.

سنت‌های شیرین ازدواج قنات در یزد!

از شیرینی‌های زندگی یزدی‌ها در کنار قنات ها، همین که نه تنها منبعی برای تامین آب خصوصا در کشاورزی به شمار می‌رفته بلکه در زندگی اجتماعی و فرهنگی مردمان کویر نیز نقش داشتند، به طوری که سنت‌های شیرینی مانند ازدواج قنات شکل گرفته است؛ یکی از جاذبه‌های این سازه، مراسم‌های نمادین و مرسوم در بین یزدی‌ها در گذشته بوده که اکنون نیز با احیا و برگزاری چنین مراسم‌هایی به دلیل خاص بودن، می‌توان نه تنها از فراموشی‌ آنها جلوگیری کرد بلکه به عنوان راهکاری موثر در جذب گردشگران و رونق صنعت گردشگری کشور شود.

علی‌اصغر سمساریزدی، مشاور ارشد مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی در این باره گفته، برخی مردم در جوامع گذشته معتقد بودند که اگر آبدهی قناتی به دلیل خشکسالی یا هر دلیل دیگری کاهش پیدا می‌کرد، مشکل با انجام مراسم ازدواج آن قنات برطرف می‌شده است، در نتیجه برای برگزاری مراسم ازدواج قنات، زنی که اصیل همان روستا و بیوه بوده را در مراسمی شبیه ازدواج‌های کنونی، به عقد قنات در می‌آوردند و این زن تا پایان عمرش، همسر قنات محسوب می‌شد.

وی با اشاره به سنت آب‌تنی زن در آب قنات پس از انجام مراسم ازدواج، ادامه داد: قنات باید هزینه‌های همسر خود را تامین می‌کرد و لذا صاحبان قنات، هزینه‌های زندگی این زن را از طریق اخذ نفقه قنات می‌پرداختند و به عبارتی این هزینه نیز به دیگر هزینه‌های قنات مانند لایروبی، پیشکارکنی و مرمت قنات افزوده می‌شد.

آخرین همسر قنات حدود ۴۰ سال پیش از دنیا رفته است

آخرین همسر قنات حدود ۴۰ سال پیش از دنیا رفته و دیگر هیچ همسر قناتی باقی نمانده است؛ تا جایی که مشاهده شده، هیچ مراسمی در یزد با چنین عنوانی برگزار نمی‌شده و هیچ زن یزدی، عروس قنات نشده است ولی با این وجود شهرهایی مانند اصفهان و شاهرود میزبان برگزار چنین مراسم‌هایی بوده‌اند.

قنات زارچ طی چند نسل حفر شده است

قنات زارچ را نه یک نفر نه چند سال بلکه چندین نفر و طی چند نسل حفر کرده‌اند، مردانی که بدون هیچ علمی از مهندسی سازه و قنات می‌دانستند به گونه‌ای حفر قنات را با کمترین امکانات انجام می دادند که آب می توانست پس از حل این معادله، جریان پیدا کند.

در حالی‌که تاریکی مطلق و در دل زمین ترس و وحشت با هزاران فکر در هم می آمیزد و معجونی از دلهره را به خورد فرد می‌دهد، همین محدود آدم‌های دلیر، قنات زارچ را احیا کردند و امروز این قنات با وجود مشکل و معضل شدید فاضلاب و مسدود شدن باز هم احیا شده است.

قنات زارچ با تعداد ۲۱۱۵ حلقه چاه، تیر ماه ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی و تیرماه سال ۱۳۹۵ به ثبت جهانی رسید و مظهر آن در شهر زارچ قرار دارد و علت نام‌گذاری آن به عنوان قنات زارچ نیز به همین دلیل است.

برای آسیاب وزیر بسته گردشگری تعریف شده است

حالا آسیاب وزیر در میان کوچه‌های آشتی کنان یزد آماده بازدید گردشگران شده و برای آن بسته گردشگری تعریف شده است؛ به گفته کاظم نژند، در حال حاضر بازدید از آن به صورت تور تعریف شده و لیدرهای گردشگری باید مسئولیت امنیت گردشگر را به عهده بگیرند چرا که این پایاب چاله و چاه زیاد دارد و به مسیرهای مختلفی ختم می‌شود بنابراین نباید گردشگر به حال خود رها شود؛ اگر کسی در یکی از چاه‌های این قنات بیفتد چه کسی می‌خواهد پاسخش را بدهد؟

گردشگر از بدو ورود به آسیاب وزیر تا انتها ۴۰۰ متر پیاده‌روی می کند و ۱۲۰ پله با شیب ملایم ۱۲ سانتیمتری را تا محل قنات طی می کند. برای بازسازی پله‌ها از تراورس راه‌آهن استفاده شده است. حساب شد اگر پله‌ها با آجر ساخته می‌شد ۳۰۰ میلیون تومان هزینه می‌شد در حالی که با استفاده از چوب های ریل راه آهن تنها ۳۰ میلیون تومان هزینه شده است.

شاخه شوروشیرین قنات زارچ از زیر و روی هم با اختلاف ۱۰ متر در زیر مسجد میرچخماق رد می‌شود

نکته جالب آن‌که شاخه شور و شیرین قنات از زیر و روی هم با اختلاف ۱۰ متر در زیر مسجد میرچخماق رد می شود؛ در واقع پایاب وزیر، محل تلاقی شاخه شور و شیرین قنات زارچ است؛ این‌جا دو شاخه به هم می‌رسند و در نهایت به سمت بولوار جمهوری و زارچ می‌رود؛ مسیر هیجان انگیز و جالبی که با آب پیش می‌رود و زیر پایتان جریان دارد.

شاخه شور به سمت موزه آب و مسجد جامع یزد می رود. هم اینک پایاب موزه کور شده است و احیا آن اعتبار می‌خواهد. زیر حوض مسجد میر چخماق هم پایاب قنات وجود دارد که احیا آن ۲۰۰ میلیون تومان نیاز دارد.

جای کلنگ مقنی‌ها در قنات زارچ از قرن‌ها پیش نمایان شده است

به عبارتی دیگر از ۳۰ پایاب قنات که از شهر یزد می‌شود ۹ تای آن از نخاله و فاضلاب تخلیه شده و جای دستان مقنی‌ها را از قرن‌ها پیش نمایان کرده است؛ هنوز هم جای کلنگ‌های ۸۰۰ سال پیش مقنی‌ها در برخی نقاط قنات دیده می شود و در برخی نقاط از بین رفته است که علت آن تخریب شدن با لوله‌های فاضلابی است که توسط همسایگانش به این‌جا سرازیر می‌شده است.

یک لوله فاضلاب به عمد حذف نشده تا گردشگر ببیند که در طول سالیان گذشته بر این میراث و این دوره تمدن ایران چه گذشته است. این‌جا در ابتدا آواره‌ای پر از تلی خاک بیش نبود و به عمد خاک‌های خارج شده دپو شد تا حجم کار انجام شده به چشم دیده شود.

اگر زن مقنی باشی ممکن است بار دیگر عروس شوی!

"عبدالحسین خودکشی کشتی" و "جواد ناییچی زارچی" از مقنی‌هایی بوده اند که بیش از ۵۰ سال بر روی این قنات کار کردند و جان‌شان را گذاشتند تا قطره قطره آب قنات زارچ جاری شود؛ از کج شدن انگشتان دستشان تا طناب‌هایی که پاره شدند و در چاه افتادند و تا آجری که از بالای چاه‌ها بر سرشان خورد، همه گوشه‌ای از شغل خطرناک‌شان را نشان می‌دهد تا جایی که همیشه می‌گفتند اگر زن مقنی باشی ممکن است بار دیگر عروس شوی.

باغ ایرانی و مشرقی پرنس چارلز، شاهزاده انگلیسی ولز با کمک قنات‌های ایران شکل گرفته است

باغ ایرانی و مشرقی که پرنس چارلز، شاهزاده انگلیسی ولز برای خودش در لندن ساخته است، قرن‌ها پیش با کمک قنات‌ها در ایران شکل گرفته و شکوه و سرسبزی را در دل کویر ایران و در کمربند خشک کره زمین به ارمغان آورده است تا جایی که هنوز که هنوز است و با تمام خشکسالی‌ها، هنوز قنات‌ها و نهرهای آبش از دل خانه‌های استان یزد عبور می‌کند و برگ‌های درختان کهن سال چنار و سرو و بیدهای مجنون با نسیم آب قنات‌ها به رقص درمی‌آیند.

هنوز طراوت آب در حوض‌های حیاط خانه یزدی ها زبانزد خاص و عام است و معماری بناهای تاریخی یزد متاثر از قنات، آب انبارها و آسیاب‌هاست تا آن‌جا که به چشم هانری، پژوهشگر فرانسوی آمده است که گفته است پای قنات را دیوارهای خشتی با درختانی سرسبز در دل کویر یافته است.

هانری که از طرف دولت فرانسه به ایران آمده بود تا راز قنات‌ها را در بیابد در کتابش گفته است، اگر اروپا سبز است عجیب نیست چرا که ۱۵ برابر ایران بارندگی دارد اما سر سبزی ایران با تلاش مهندسی ایرانی حاصل شده است و و آبادانی‌هایش را مدیون قنات‌هایش است؛ او راز حیات در بیابان را قنات به عنوان ابداع ایرانی‌ها دانسته است.

قنات‌های یزد با همه آوازه جهانی شان در مبارزه با رقیب خود یعنی چاه‌هایی که بی رویه حفر می‌شوند و شیره جانشان را گرفته‌اند کم آورده‌اند؛ کار به جایی رسیده است که یکی از مقنی‌های عصبانی از این وضعیت آشفته، گفته دوست دارد سر به بیابان بزند تا عملکرد انسان‌های ناآگاه درباره قنات را نبیند و باورش نمی‌شود که روزگاری حتی نمی‌گذاشتند مُردار در قنات بیفتد و حالا لوله فاضلاب بیمارستان در آن فرو می‌کنند.

باورش نمی‌شود که چطور مسلمانان و زرتشتی‌های یزد که تلاش می کردند ۴ عنصر آب، خاک، باد و آتش را مقدس بدانند، پاک نگهدارند، حتی یک ذره‌اش را هدر نمی‌دادند و در آب انبارهایشان ذخیره می‌کردند حالا اسیر خشکسالی‌ها و بهره‌برداری‌های بی‌رویه شده و دهان زمین از خشکی ترکیده و باز شده است.

گرچه قنات زارچ نجات پیدا کرد اما هنوز هم که هنوز است خطراتی مانند ساخت‌وساز در حریم قنات، تهدیدی برای بقای این قنات است هر چند که شورای قنات، پایگاه جهانی قنات زارچ و سایر نهادهای وابسته از این میراث محافظت می‌کنند اما این مساله هنوز به طور جدی تهدیدی برای تمام قنات‌های متروک و زنده یزد مانند زارچ، حسن آباد و ... است و همواره باید با ورود مراجع قضایی حل‌وفصل شود.

ایسنا نوشت، بد ماجرا آن است که دیگر کسی احوال قنات‌های ایران را نمی پرسد، قنات هایی که باارزشمندترین بعد از فرزند نزد یزدی‌ها به شمار می‌آمده است و حرف آخر را مُقنی قنات زارچ از مهد سازه‌های آبی ایران و خاستگاه قنات ایران زد که گفت" روزگاری می‌آید که یک ذره آب پیدا نکنید بخورید!! قنات‌ها را نگه دارید".

بازدید از صفحه اول ارسال به دوستان نسخه چاپی خبرنامه

مطالب مرتبط