انسان نمکی کجاست؟

موزه باستان شناسی زنجان در ساختمانی مشهور به «عمارت ذوالفقاری» و در مرکز شهر زنجان و در ضلع شمالی «سبزه میدان» در محله‎ای به نام «دالان آلتی» قرار دارد.

کد خبر: ۵۸۹۴۸

تاریخ انتشار : شنبه ۱۷ تير ۱۴۰۲-1402 April 17

گردشبان (gardeshban.ir) :

موزه‌ها یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی هستند که سبب آشنایی علاقه‌مندان را با تاریخ انسان و طبیعت پیرامون خود فراهم می‌کنند. موزه‌های باستان‌شناسی در تمامی جهان، از اهمیت و ارزش ویژه‌ای برخوردارند؛ چراکه دربرگیرنده اشیا و آثاری هستند که به هزاران سال پیش تعلق دارد. موزه باستان‌شناسی و مردان نمکی زنجان یکی از این موزه‌ها محسوب می‌شود که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

آشنایی با موزه باستان شناسی زنجان

موزه باستان شناسی زنجان در ساختمانی مشهور به «عمارت ذوالفقاری» و در مرکز شهر زنجان و در ضلع شمالی «سبزه میدان» در محله‎ای به نام «دالان آلتی» قرار دارد. عمارت ذوالفقاری پیش‎تر منزل حاکم زنجان بوده است که بعدها به موزه باستان شناسی زنجان تغییر کاربری داده شد. این عمارت اعیانی از بخش‎های گوناگونی شامل اندرونی و بیرونی تشکیل شده بود.

ناگفته نماند از این خانه تاریخی در حال حاضر فقط عمارت بیرونی آن باقی ‌مانده که به نام مالک آن، «عمارت محمود خان ذوالفقاری» معروف شده است. گفته می‎شود این خانه را «سردار اسعدالدوله»، پدر محمود خان دراواخر حکومت قاجار ساخت و بعد از مرگ او، محمودخان در آن اقامت داشت.

در دهه ‎های پیشین این منطقه از زنجان محله اعیان‌نشین به حساب می‎آمده است و سران شهری هرکدام در آن عمارتی داشتند. با پیروزی انقلاب اسلامی، مالکیت خانه ذوالفقاری در اختیار سازمان‎های گوناگون قرار گرفت تا این‎که با قرار گرفتن آن در فهرست آثار ملی، توجه بیش از پیش به آن شد و جلوی تخریب آن را گرفتند.

در سال ۱۳۷۹ خورشیدی بود که اداره کل میراث فرهنگی استان زنجان تصمیم به مرمت و تغییر کاربری عمارت ذوالفقاری گرفت و طی چندین مرحله عملیات مرمت و با انتقال آثار به‌دست آمده از معدن نمک «چِهرآباد» در سال ۱۳۸۶ خورشیدی، موزه موقت مردان نمکی در این مکان به نمایش درآمد و در سال ۱۳۸۸خورشیدی، اولین موزه باستان شناسی استان زنجان در عمارت ذوالفقاری افتتاح شد.

سازه بنا و نمای آن تا حدودی حفظ شده است و به باور کارشناسان، بسیار شبیه به بناهای اواخر دوره قاجار است که از سبک گوتیک اروپایی الهام گرفته شده‌ است. سقف بنا شیروانی است و نورگیر زیبایی به سبک «کلاه فرنگی» دارد.

از جمله پرآوازه ‎ترین اشیای موجود در این موزه، پیکر مردان نمکی است که سه مورد از آن‎ها در این موزه نگهداری می‎شود. ناگفته نماند که یکی از مردان نمکی هم امروزه در موزه ایران باستان در تهران نگهداری می‎شود.

بخش‌های مختلف موزه

بخش اسلامی موزه

در این بخش آثار به دست آمده از دوران اسلامی به نمایش گذاشته شده. پی‌سوزها و شیشه‌ها از جمله مهم‌ترین اشیای این دوره هستند. شیشه‌ها به دلیل تکنیک‌های خاص طراحی و نمایش تکنولوژی ساخت، بسیار جالب توجه و حائز اهمیت می‌باشند. شیشه‌های دوران اسلامی اغلب شامل ظروف کوچک مثل عطردان و محفظه‌های نگهداری دارو و مایعات می‌باشند.

سردیس ایلخانی:

در بین آثار تاریخی، چهره سنگی بزرگ به شکل انسان از معبد داش‌کسن توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. در مورد پیشینه این اثر احتمال می‌رود با توجه به بودایی بودن معبد و تمایل پادشاهان ایلخانی به نگهداری پیکره‌ای از بودا در معابد، سردیس یکی از حکمرانان ایلخانی بوده و یا این‌که یک اثر اهدایی به معبد باشد. برخی محققین نیز بر این باورند که این نقش برجسته احتمالاً متعلق به چهره مهر باشد.

مومیایی‌های شش‌گانه معدن نمک زنجان و میراث ماندگار جهانی که حاصل همکاری بی‌نظیر طبیعت با تاریخ است در عمارت تاریخی ذوالفقاری در معرض دید گردشگران قرار گرفته‌اند.

بخش بافته‌ها (پارچه‌ها):

این بخش شامل کمیاب‌ترین آثار دوره هخامنشی و ساسانی است. این موزه تنها مکانی است که بافته‌ای از دوران هخامنشی دارد. تنوع بافت، رنگ،‌ طرح، نقش و جنس این پارچه‌ها نشان از ظرافت و دقت آمیخته با هنر در صنعت نساجی ایران باستان دارد. نمونه بارز این ظرافت را در کمربند مرد نمکی شماره ۳ می‌توان دید.

کاووش برای یافتن انسان نمکی

پیش از کاوش‌های دو فصل ۸۳ و ۸۴ در معدن نمک چهر آباد بر اساس یافته‌های سال ۷۲ تصور بر این بود که معدن، محل کشته شدن شاهزاده ساسانی یا نماینده هیئت حاکمه اقوام سکایی در سده هشتم پیش از میلاد بوده است؛ اما با کاوش‌های دو فصل اخیر، مشخص شدکه تمام مومیایی‌های مکشوفه از معدن کارگران و معدن‌کارانی بودند که در نتیجه ریزش معدن و فرو ریختن دیواره‌ها و سقف و تونل‌ها کشته و مدفون شده‌اند.

طبق کاوش‌های انجام یافته، همچنین مشخص شد که معدن از حدود نیمه هزاره اول شناسایی شده است. بر اساس آزمایش‌های سال‌یابی کربن ۱۴، مشخص شد که مرد نمکی ۳، ۴، ۵، مربوط به دوره هخامنشی با قدمت حدود ۲۳۰۰ سال و مرد نمکی ۱ و ۲ مربوط به دوره ساسانی با قدمت حدود ۱۵۰۰ تا ۱۷۰۰ سال قبل است؛ بنابراین، با توجه به شواهد و مدارک موجود، ریزش تونل‌های معدن چهرآباد، دست‌کم دوبار رخ داده است. نخستین بار در حدود ۲۳۰۰ سال پیش و به هنگام فعالیت معدن‌کاران بخش بزرگی از تونل‌های معدن ریزش و در آن مردان نمکی ۳، ۴، ۵ کشته شده‌اند و سپس با گذشت چندین قرن سال دوباره حادثه‌ای دیگر در معدن نمک رخ داده و در نتیجه آن مردان نمکی ۱ و ۲ نیز کشته و مدفون شده‌اند. در حال حاضر، به استثنای مومیایی نمکی شماره ۱ که در موزه ملی کشور نگهداشته می‌شود، بقیه اجساد و اشیای به دست آمده از معدن چهرآباد در موزه ذوالفقاری زنجان در شرایط مطلوب، تحت نظارت کارشناسان مربوط نگهداری می‌شوند.