از دریاچه نمک خور چه می دانید؟

همیشه یکی از خاطره‌انگیز ترین لحظات سفر به کویر، بازدید از چند ضلعی‌های نمک (پلی‌گون‌ها) است. این اشکال منظم و زیبا در گستردگی بالا در مناطق کویری ایران یافت می‌شود. یکی از زیباترین دریاچه‌های دارای اشکالی زیبا از پلی‌گون‌ها، دریاچه نمک خور است.

کد خبر: ۲۴۰۷۶

تاریخ انتشار : سه‌شنبه ۲۷ اسفند ۱۳۹۸-1398 December 27

گردشبان (gardeshban.ir) :

دریاچه نمک خور که می‌توان گفت بزرگ‌ترین دریاچه فصلی نمک ایران (پلایا) است، در قسمت مرکزی تا جنوبی کویر مرکزی ایران گسترش دارد. ارتفاع این دریاچه از سطح آب‌های آزاد به‌طور متوسط 707 متر است و جزو کم ارتفاع‌ترین نقاط در فلات ایران محسوب می‌شود.

عمق نمک در این دریاچه برخلاف سایر دریاچه‌های نمک مشابه در فلات مرکزی ایران بسیار نازک بوده که از 5 سانتیمتر تا 10 متر متغیر است. علت این تفاوت حرکت دائمی سفره‌های آب‌های شور زیرزمینی و لجن‌های سیاه لایه‌های زیرین است که از شکل‌گیری و تراکم پلتفرم‌های نمکی جلوگیری می‌کند.

زمین‌های اطراف این دریاچه در مناطق غربی، شرقی و شمالی به‌شدت باتلاقی با درصد چسبندگی زیاد و در مناطق جنوبی به‌صورت زمین‌های پف‌کرده است.

آب‌وهوا دریاچه نمک خور

آب‌وهوای منطقه بسیار گرم و خشک و میزان ریزش باران در دریاچه به‌صورت میانگین 20 میلی‌متر در سال است. این دریاچه در وسعت 2 هزار کیلومترمربع با ضخامت متوسط پوسته نمکی حدود شش متر است.

در هنگام بارش و ورود سیلاب‌های زمین‌های اطراف به دریاچه سطحی از آب سطح دریاچه را فرامی‌گیرد. هرز آب‌های ورودی به دلیل شوری کویرهای اطراف اشباع از نمک هستند و به دلیل گرمی بالای هوا به‌سرعت تبخیر شده نمک خود را در دریاچه باقی می‌گذارند.

دمای هوا در گرم‌ترین زمان به 55 درجه و در سردترین زمان (شب) به 25 درجه می‌رسد. میزان رطوبت هوا در فصول گرم در حدود بسیار ناچیزی کاهش می‌یابد. اختلاف زیاد درجه حرارت در روز و شب باعث شکسته شدن لایه نمک سطحی گشته و لایه‌های مرطوب زیرین از شکست‌های ایجادشده رطوبت خود را از دست می‌دهند که این عامل باعث شکل‌گیری چندضلعی‌های نمکی (پلتفورم های نمکی) می‌گردد. همچنین حرکت لجن‌های سیاه لایه‌های زیرین در این شکل‌گیری‌ها مؤثر است.

با هر بار بارش و تبخیر آب در این دریاچه، نمک‌های موجود کرت بندی‌های زیبایی به شکل پلی‌گون تشکیل می‌دهند که دیدن مناظر آن خالی از لطف نیست.

ژئومورفولوژی دریاچه نمک خور

این کویر از دو چاله شمالی و جنوبی تشکیل شده که وسعت چاله جنوبی 3 برابر بزرگ‌تر از چاله شمالی است. 20% سطح چاله شمالی را نمک سیاه تشکیل می‌دهد در حالی که در چاله جنوبی این سطح تنها 5% است.

این دریاچه در فصول بارش به‌صورت مخلوطی از گل رس و نمک در می‌آید و در فصول خشک به‌صورت دریایی سفید از نمک تبدیل می‌شود. فشردگی نمک در لایه‌های زیرین، رانندگی بر روی قسمت‌هایی از این دریاچه را بسیار سهل و آسان کرده است. در سال‌های اخیر مطالعاتی جهت استخراج پتاس از این دریاچه صورت گرفته است که در صورت عملی شدن، این دریاچه را به یکی از بزرگ‌ترین معدن پتاس در جهان تبدیل خواهد کرد.

علت شکل‌گیری شش ضلعی‌های نمک

به اعتقاد گابریل (١٩٩٨) چهره کویرهای ایران شوره زاری غنی از نمک است. تبلورهای نمک بر خاک رس فشار می‌آورد و آن را متورم می‌سازد، لذا چین‌هایی با شعاع زیاد و طول‌موج تقریبی ٤٠٠ متر به‌جود می‌آورد که پس از استغراق، مجدداً در محل‌های مختلف تشکیل می‌شود.

این ورقه‌های نمک با برآمدگی‌های کوچک رسی که گاهی برفی از نمک بر روی آن دیده می‌شود و گاهی نیز به‌صورت دانه‌دانه است، به‌صورت متناوب در کنار هم قرار می‌گیرند.

برآمدگی‌های دانه‌ای در معرض باد خوردگی است، خشک شدن نیز موجب تشکیل چندضلعی‌هایی در رس می‌شود که پوشش نمک را نیز قطع می‌کند در این صورت چهره‌ای از تکتیر تشکیل می‌شود.

محققین شوروی نیز ازجمله ویژگی‌های بارز چاله‌های تشتکی شور و رسی را بدین صورت ارائه داده‌اند که: سطح این مناطق خشک ‌شده و به‌صورت شکاف‌هایی در می‌آید. تبخیر آب شور مابین شکاف‌های چندضلعی‌ها، منجر به باقی ماندن تجمع نمک مخصوصاً در مرز چند ضلعی‌ها می‌شود. در فصل گرما و تابستان، فرصت خشک شدن به وجود می‌آید و همراه با آن، موجب تشکیل پوسته‌ها و چندضلعی‌ها می‌گردد.

حمید دهقان‌ نیز این‌گونه اظهار می‌کند: این اشکال لانه‌زنبوری براثر فشار موئینگی به وجود می‌آید و ارتفاع اضلاع این‌ چند وجهی‌ها گاه به 30 سانتی‌متر و مساحت آن‌ها تا یک و نیم مترمربع می‌رسد که جنس خاک از رس و بلورهای نمک است.

اختلاف زیاد درجه حرارت در روز و شب، تبخیر زیاد، میزان کم بارندگی و وجود لایه‌های رسی سبب شکسته شدن لایه نمک سطحی‌شده و لایه‌های مرطوب زیرین از شکست‌های ایجاد شده رطوبت خود را از دست می‌دهند که موجب شکل‌گیری پلی گونال (به ضم اول) نمکی می‌شود.

راه‌های دسترسی دریاچه خور

در زمان‌های گذشته جاده عروسان به حلوان از این دریاچه می‌گذشته که «سون هدین» کویر نورد بزرگ سوئدی نیز در کتاب کویرهای ایران به آن اشاره‌کرده است ولی به دلیل اشاره بومی‌های منطقه به خطرناک بودن مسیر، از عبور صرف‌نظر می‌کند.

مسیر آسفالته شهرستان خور به طبس بعد از طی مسافت 50 کیلومتر به قسمت جنوبی دریاچه می‌رسد. به علت باتلاقی بودن زمین‌های اطراف و گاه خود دریاچه، مسیر دیگری پیشنهاد نمی‌گردد.