مدرسه غیاثیه خرگرد؛ آخرین بنای باعظمت تیموریان در خواف

مدرسه غیاثیه خرگرد از مدارس چهار ایوانی و بسیار زیبای دوره شاهرخ تیموری است که محل تجمع دانشمندان و بزرگان ایران زمین بوده است.

کد خبر: ۳۸۶۱۹

تاریخ انتشار : شنبه ۱۴ فروردين ۱۴۰۰-1400 January 14

گردشبان (gardeshban.ir) :

در روستای غیاثیه در پنج کیلومتری جنوب شرقی خواف، بر سر راه تربت حیدریه و در فاصله ۲۷۸ کیلومتری از مشهد، یکی از مدارس چهار ایوانی و آجری ایران قرار دارد که به سعی پیر احمد خوافی ساخته شده است.

این مدرسه اثری بر جای مانده از شهر خرگرد قدیم (خورگرد) در خراسان است.

برخی گویند که خرگرد از دو واژه «خور» به‌معنای آفتاب یا خورشید و «گرد» به‌معنای شهر که روی هم معنی شهر آفتاب را می‌دهد. برخی دیگر درباره وجه تسمیه خرگرد گفته‌اند که «خر» یعنی بزرگ و «گرد» یعنی شهر به این معنی که این شهر مرکز علمای بزرگ بوده است. نظر دیگر اینکه «خرد» یعنی علم ودانش و «گرد» یعنی شهر پس خرگرد یعنی شهر علم و دانش، جایی که دانشمندان در آن حلقه تدریس تشکیل می‌دادند. همه این‌ها دلیل براین‌ است که خرگرد مرکز علم و ادب بوده است.

تاریخچه شکل‌گیری بنا

شاهرخ شاه تیموری همچون پدرش تیمور و فرزندش الغ‌بیگ (Ulugh Beg) همواره از خردمندان معماری، با صرف هزینه‌ زیاد حمایت می‌كرد. شاهرخ در سال ۸۸۵ هجری قمری درگذشت و الغ‌بیگ سه سال پس از وی دیده از جهان فرو بست. هنرمندان معاصر جانشین شاهرخ و الغ‌بیگ در ماوراء‌النهر خراسان در هنر معماری نوآوری كمتری نسبت به گذشتگان از خود نشان دادند كه تنها بنای قابل مقایسه این دوران با ابنیه زمان شاهرخ مسجد كبود تبریز است كه بنای آن در سال ۸۸۷ هجری قمری پایان یافت.

غیاث الدین پیراحمد بن اسحاق بن مجدالدین محمد الخوافی، وی یكی از وزرای شاهرخ بود كه از سال ۱۴۱۷ م/ ۸۲۰ هجری قمری تا پایان سلسله شاهرخ این سمت را به عهده داشت. شرح حال كوتاهی از غیاث الدین در كتاب «دستور الوزراء» به چشم می‌خورد كه می‌گوید:

این مدرسه كه در بلاد خواف واقع شده است، در زمره كارهای او (غیاث الدین) محسوب می‌شود.

بر كناره ایوان ورودی مدرسه نیز نوشته شده است:

به سرپرستی بنده‌ حقیر خواجه پیر احمد ریحان

شهر خرگرد در دوران سلجوقیان استطاعت نظامیه را داشته و در زمان تیموریان بنایی چنین باشكوه احداث شده است. مدرسه غیاثیه خرگرد به دست هنرمند هنرمندان معمار، قوام الدین و غیاث الدین شیرازی بنا نهاده شده است و شاید با الهام از نام یكی از معماران خود یا وزیر شاهرخ تیموری غیاث الدین شیرمحمد خوانی نام‌گذاری و شهرت یافته است. این مرد در طول ۴۰ سال که شاهرخ از سر حد ختا تا نواحی روم سلطنت کرد، صاحب اختیار بود و بعد از کناره‌گیری از وزارت به طواف بیت الله الحرام رفت و در مراجعت زندگی را بدرود گفت.

روستای غیاثیه زادگاه وزیر مقتدر شاهرخ، غیاث الدین پیر احمد خوافی بانی مدرسه غیاثیه است. زمان ساخت این بنا بین سال‌های ۸۴۲ تا ۸۴۷ هجری است. مدرسه غیاثیه توسط قوام الدین شیرازی و پسرش غیاث الدین ساخته شده است.

این بنا را می‌توان آخرین بنای با عظمت دوران تیموریان قلمداد کرد و در عین حال شاید بتوان آن را نماینده کامل معماری دوره تیموری به شمار آورد. پسرش هنرمند قابل و چیره دست و خلاقی بوده که آثار زیبای دیگری هم به گنجینه هنر معماری ایران پیشکش کرده است. از جمله مسجد گوهر شاد مشهد، مزار قوام الدین شیرازی در خرگرد خواف است.

مشخصات معماری مدرسه غیاثبه

بنای غیاثیه که یکی از جاهای دیدنی خراسان رضوی به شمار می‌آید، دارای صحن چهار ایوانی است که اطراف آن ۳۲ حجره برای استفاده طلاب در دو طبقه ساخته شده است. در دو طرف در ورودی نیز یک مدرس و یک مسجد احداث شده است؛ اما مهم‌ترین ویژگی این بنا استفاده گسترده از کاشی معرق جهت پوشش دیوارها است و از این لحاظ در زمره شاهکارهای قرن نهم هجری به شمار می‌رود.

در مدرسه‌ غیاثیه‌ خرگرد سطوح بزرگ و عظیم برای نخستین بار با کاشی‌کاری معرق و معقلی تزئین شد رنگ لعاب کاشی‌ها اغلب فیروزه‌ای یا آبی‌سیر بوده ولی رنگ غالب بنا به رنگ آجر است.

مدرسه غیاثیه، بنایی با پلان مستطیل و دارای ابعاد ۴۴ در ۵۶ متر است. ایوان بلند ورودی در میانه قاعده‌ شرقی ایجاد شده است و از انتها به آن ایوان به درون راه می‌یابد پس از ورودی نخستین فضای معماری به درون هشتی چلیپا شكل مدرسه است كه بازوی سمت راست آن به مسجد ختم می‌شود.

بازوی سمت چپ آن نیز به مَدرَس منتهی می‌شود. ایوان قبله بزرگ ترین ایوان بنا است. نسخه‌ای با خط‌خوش نسخ كه به اِسپَر ایوان قبله نوشته شده است معرف نام معماران تاریخ بنا است. بخش انتهای ایوان‌ها، با مقرنس‌ها و قاب گچی نقاشی شده است مزین شده‌اند. رویه‌ دیوارها و زیر طاق‌ها با تلفیق آجر و كاشی آراسته شده است. نقش كاشی‌های بنا گل، برگ، و اسلیمی است.

پروفسور برنارد اوکین استاد تاریخ دانشگاه آمریکایی قاهره درباره این اثر تاریخی چنین گفته است:

مدرسه غیاثیه خرگرد سالم‌ترین مدرسه به جا مانده در دوره تیموری در جهان و یکی از زیباترین مدارس تاریخی است. هر یک از آثار تاریخی این شهرستان به‌عنوان شاهکارهای معماری قرون میانی پس از اسلام در ایران است.

گرچه خرگرد امروزه روستای کوچکی بیش نیست اما شواهد موجود، از رونق آن در گذشته حکایت می‌‌کنند. اینکه خواجه نظام‌الملک وزیر ملکشاه سلجوقی در قرن پنجم هجری قمری در اینجا مدرسه نظامیه را ساخت، نشان می‌دهد که خرگرد در روزگار سلجوقیان نیز شهری درخور توجه بوده است.

اصل این بنا مربوط به دوران وزارت نظام الملک، وزیر دوران سلجوقی است و به همین دلیل در برخی کتب به نام مدرسه نظامیه نیز از آن نام برده می‌شود. خواجه نظام الملک در دوران سلجوقیان، بانی مدارس بسیاری بود که به مدارس نظامیه معروف بوده‌اند. کاربرد این مدارس تنها به‌عنوان محلی برای آموزش طلاب نیست بلکه مسجد نیز توامان بوده‌اند.

این مدرسه از مهمترین و زیباترین بناهای ناحیه شرق ایران و منطقه خراسان است و هنرمند ترین معماران آن زمان یعنی استاد قوام الدین و غیاث الدین شیرازی آنرا ساخته‌اند. زیبایی و استحکام بنا به‌گونه‌ای است که امید می‌رفته قرن‌ها‌ی متمادی مرکز پرجنب‌وجوش تعلیم و تربیت باشد اما شرایط خاص آن روزگار مجال چنین مرکزیتی را به غیاثیه نداده بود، با این صورت اگرچه مدرسه اکنون بیش از پانصد و پنجاه سال عمر دارد اما عمر مفید آن چندان نپایید.

علت اینکه غیاثیه زود از مرکزیت علمی بیرون رفت، این بود که این مدرسه توسط یک سلطنت سنّی ساخته شده بود و بعد از ۶۰ سال که حکومت شیعه مسلط شد و صفویان قدرت را به دست گرفتند، شاه اسماعیل متوجه خراسان شد و ۷۰ تن طلبه و مدرس غیاثیه را عرصه تیغ تعصب خود کرد. شاید این منبع راست نباشد ولی به هر حال مدرسه غیاثیه دیگر نمی توانست به‌شکل قدیم خود رونق داشته باشد و جایی برای خود در عالم دانش و فرهنگ باز کند.

بانی مدرسه چنانچه که قبلاً اعلام کردیم غیاث الدین پیر احمد خوافی وزیر شاهرخ تیموری است که در طول ۴۰ سال حکومت شاهرخ، وزیری صاحب اختیار بود.

اهمیت هنری مدرسه در‌حدی است که محققان معروف غربی چون هرتسفلد، سایکس و برنارد اوکین و گرابار در مورد آن به تحقیق پرداخته و از کتیبه‌های آن نسخه برداری کرده‌اند . نمای داخلی ایوان‌ها مقرنس‌های گچی جالب توجهی را در خود دارند. در چهار زاویه بنا چهار اطاق با سقف گنبدی دو پوش ساخته شده و با کاشی‌های معرق و مقرنس گچی تزیین یافته است. دو اطاق زاویه شمال شرقی و شمال غربی بزرگ‌تر از سایر حجره‌ها و با سقف‌های شبکه‌بندی شده بسیار زیبا به احتمال زیاد به‌عنوان مسجد‌مدرسه و مجالس وعظ و بحث استفاده می‌شده است، ازاره ایوان‌ها و حجره‌های طبقه همکف از سنگ‌های مرمر با اشکال جالبی ساخته شده و اکثر سنگ‌های مرمر آن غارت شده است.

از شبستان سمت راست برای مسجد و شبستان سمت چپ برای اتاق مدرس و استادان استفاده می‌شده است. دیوارهای صحن دارای کاشی است و روی ایوان‌های وردی داخلی (انا فتحنالک ) و ایوان رو‌به‌روی آن سوره الرحمن و ایوان سمت راست سوره قیامه و ایوان شرقی (چهارم) سوره دهر باخط ثلث کتیبه شده است.

البته باید توجه داشت که قسمت اعظم این کتیبه‌ها از بین رفته است. نوار دور میانه حجرات مدرسه جمله های لا اله الا الله، الحمد الله، توکلت علی الله ربی دیده می‌شود. نمای خارجی مدرسه کاشی کاری شده است و داخل برخی از طاق نماهای خارجی آن جملات الله و محمد بارها تکرار شده است. دو برج تزئینی در ضلع شمالی احداث شده که تزیینات سنگ مرمر و کاشی آن از بین رفته است کلاً تزیینات بنا شامل کاشی‌های آبی، کبود و سنگ مرمر است.

چون مدرسه در اثر عوامل طبیعی چون زلزله، بادهای تند و و فرسایش طبیعی و گرمی هوا و غارت اشیای قیمتی توسط روس‌ها تخریب شده در سال۱۳۱۶ تعمیراتی در آن صورت گرفته است.

تجسم معماری مدرسه غیاثیه خرگرد مدرسه‌ای است ۴ ایوانی با منحنی مربع شکل که به دور این صحن مربع شکل چهار ایوان در اندازه ها و پهناها وعرض‌های مختلف قرار گرفته‌اند. با توجه مدارس آن زمان که معمولا علوم مختلف در کنار یکدیگر بودند و دانش‌آموزان این مدارس، علوم قرآنی، علوم حکمت و فلسفه و علوم طبیعی را تماما در این مدارس می‌آموختند ازاین‌رو این مدارس ویژگی خاصی در معماری خود داشتند و حکمت در معماری آن‌ها نیز نهفته بود.

عظمت ایوان قبله نسبت به سایر ایوان‌ها، به‌عنوان اولین ایوان مورد توجه نیز به‌خوبی خود نمایی می‌کند. این ایوان دارای پهنای بیشتری نسبت به سایر ایوان‌ها بوده، ضخامت ایوان قبله ۲۲۰ سانتی‌متر و سایر ایوان‌ها ۱۸۰ سانتی‌متر است.

گفتنی است که در دوران سلجوقی و تیموری بیشترین حجم کالایی که در بازارهای ایران به فروش می‌رسید،کتاب بوده این مقاله بخشی از هدف خود را علاوه بر معرفی بنای بسیار زیبا و ارزشمند مدرسه غیاثیه به بیان این مطلب می‌پردازد که کشورمان در بسیاری از زما‌ن‌ها علوم مختلفی را توسط دانشمندان پر آوازه‌ خود به دنیا انتقال می‌داد و آن دوران طلایی و رنسانس ایران محسوب می‌شود، که البته مستقیما به وجود و اهمیت علوم و مدارس بزرگ در ایران ارتباط داشته است.