قلعه دختر بشرویه؛ از دیدنی های کوهستانی خراسان جنوبی/عکس

شهر بشرویه در شرق ایران و در شمال غرب استان خراسان جنوبی واقع است. با توجه به قرارگیری در مجاورت کویر، آب و هوای این شهر گرم و کویری است.

کد خبر: ۴۴۱۹۸

تاریخ انتشار : پنجشنبه ۰۴ شهريور ۱۴۰۰-1400 June 04

گردشبان (gardeshban.ir) :

بشرویه به دلیل حفظ بافت سنتی زیبای خود و بادگیرهای زیبای آن، به شهر بادگیرها در خراسان معروف بوده‌ است.

بشرویه از شهرهای تاریخی و قدیمی با عمری چند صد ساله‌ است که از جمله قدیمی‌ترین آثار این شهر، قلعه ایست که در دوازده کیلومتری غرب بشرویه در مجاورت آسیاب آبی معروف به آسیاب دهنه بر بالای کوهی به ارتفاع ۴۰۰ متر از سطح زمین و ۱۲۵۰ متر از سطح آب‌های آزاد واقع شده است و بنام قلعه دختر خوانده می‌شود.

قلعه دختر بشرویه یکی از جاهای دیدنی بشرویه و سالم‌ترین قلعه‌های کوهستانی استان است. قلعه دختر در ارتباط با سکونت‌گاه‌های کهن رقه و بشرویه شکل گرفته است و دژ دفاعی این منطقه باستانی محسوب می‌شود.

در خصوص سابقه تاریخی این قلعه چندین نظر وجود دارد. یکی این است که قلعه مزبور در عداد سلسله قلاعی است که به همین نام از دوران ساسانی باقی مانده‌اند و نمونه‌هایی از آن در دیگر شهرهای ایران هم‌چون قلعه دختر فیروزآباد، قلعه دختر بین مشهد و تربت حیدریه، قلعه دختر بجستان و قلعه دختر شوشتر است و از نوع بناهای متعدد دیگر که در ایران، آذربایجان، هندوستان و لبنان وجود دارد و همگی از نظر ساخت بر بالای بلندی‌ها و نقاط صعب‌العبور قرار دارند و اغلب شیوه بناهای پیش از اسلام ایران عهد ساسانی را دارا بوده و بیشتر جنبه مقدس و دفاعی داشته‌اند.

نظر دیگر در مورد قدمت قلعه این است که این قلعه در زمان فرقه اسماعیلیه بنا شده است. گرچه سبک بنای قلعه دختر بشرویه با شیوه معماری و اساسا موقعیت قلاع اسماعیلی در ایران متفاوت است، اما ممکن است که در دوران نفوذ اسماعیلیان مورد استفاده بوده باشد چرا که احتمالا در زمره پناهگاه‌هايی است كه اين فرقه در منطقه تون و طبس داشته‌اند به خصوص كه مسير حركت و جاده ارتباطی تون به طبس نيز سابقا از كنار همين محل می‌گذشته و از نظر دفاعی شرايط ممتازی داشته است. البته باید اضافه کرد آثار بدست آمده نشان می‌دهد که این قلعه قدمت هزار ساله دارد و نشانگر آن است که سال‌های پیش از اسلام زندگی در آن وجود داشته ، پس به احتمال قوی این قلعه متعلق به همان عصر ساسانیان خواهد بود.

برخی اعتقادات محلی نيز اين نظريه را تاكيد می‌كند که در دوران‌ قديم گبرها در آن زندگی می‌كرده‌اند و برخی از سنگ قبرها نشان از نوع زندگی مذاهب پیش از اسلام ایران در آن نمایان است.

باقی ماندن فضاهای متعدد از جمله دالان‌های عریض و مسقف، برج‌های مدور دیده‌بانی، تالارها و اتاق‌های وسیع و آب‌انبارها باعث شده که قلعه دختر بشرویه بنا به نظر کارشناسان یکی از سالم‌ترین قلعه‌های کوهستانی استان بشمار آید. این قلعه از سه طرف مشرف بر پرتگاه تقریبا غیرقابل عبوری است و فقط از سمت جنوبی آن راه برای عبور وجود دارد.

بر بالای قلعه برج‌های متعددی وجود دارد به ارتفاع تقريبی ۳ الی ۴ متر با ديوارهای به هم پيوسته كه چند محفظه و اتاقك كه به نظر محل جمع‌آوری آب و نزولات آسمانی و سكونت بوده اطراف آن ساخته شده است گرچه آثار باقی‌مانده از اين بنا ناچيز است و تقريبا همه بخش‌های آن خراب شده ولی به واسطه برخورداری از مصالح مقاوم و ملات مخصوص ديواره‌های آن همچنان پابرجا است.

در ۴ سطح مختلف می‌توان این برج‌ها را مشاهده کرد و در نهایت به فضای مرکز قلعه رسید. موقعیت قلعه نشان دهنده تفکرات خاص استراتژیکی و دفاعی سازندگان آن است چون از طرفی با حداقل نیروها می‌توان از قلعه مقاومت کرد و از طرف دیگر با توجه به اینکه در قله‌ای مشرف بر چهار سو قرار دارد حرکت هرجنبنده‌ای را می‌توان دید و پیش بینی کرد.

موقعيت این قلعه طوری انتخاب شده كه بر تمامی دشت مجاور مسلط است به طوری‌ كه از فاصله چند كيلومتری آثار آن كاملا مشهود است. در زير پای ضلع شرقی اين كوه زمين بايری است که عده‌ای اعتقاد دارند، قبلا آب بشرويه برای زراعت در اين زمين استفاده می‌شده ولی بعدها چون زمين‌های فعلی بشرويه را مناسب‌تر ديده‌اند جريان آب را عوض كردند.

دیواره‌های قلعه بر پرتگاه‌های غیر قابل نفوذ بنا شده‌اند و گفته شده گاهی دیواره‌ها را نیز بریده‌اند. قبل از رسیدن به محل اصلی استحکامات قلعه آثاری از اتاقک هایی وجود دارد که با توجه به مصالح ساروج آن به‌ نظر می‌رسد آب انبار بود‌ه‌اند. به همین دلیل هر جا فضای مناسبی بوده آن را تبدیل به آب انبار کرده کرده اند. آب انبار‌ها نسبت به هم ارتفاع متفاوتی دارند و احتمالا به هم ارتباط داشته‌اند تا با سرازیر شدن یکی دیگری نیز پر شود.

تاسیسات قلعه شامل آب انبارها، مخازن ذخیره آذوقه، برج‌ها، اتاق‌های مخصوص استراحت نگهبانان شاه‌نشین، بوده است.

در مجموع، در حوزه جغرافيايی بشرويه قلعه های زيادی به چشم می‌خورد كه ازنظر معماری تفاوت‌ها و تشابهات زیادی باهم دارند و بخش عمده آنها در مركز دهستان بخش بشرويه واقع‌اند. که از قدیمی‌ترین و سالم‌ترین این قلعه‌ها می‌توان به قلعه دختر اشاره کرد.

سرپرست میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی شهرستان بشرویه نیز در خصوص قدمت این بنای باشکوه گفته است:

در خصوص پیشینه تاریخی قلعه دختر این قلعه با توجه به نوع معماری که در پی‌سازی دیوارها و نحوه ساخت پوشش اتاق‌های بالای کوه به چشم می‌خورد از جمله بناهای دوره ساسانیان و مربوط به قبل از اسلام است و در حدود ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ سال قدمت دارد.

لازم به ذکر است این قلعه به لحاظ موقعیت قرارگیری و شرایط استراتژیکی خاصی که داشته در دوره سلجوقیان توسط فداییان اسماعلیه مورد استفاده مجدد قرار گرفته است که باز هم می‌توان به وجود بقایای معماری موجود در بنا و بازسازی‌هایی که بعدا در آن صورت گرفته است اشاره کرد. این احتمال نیز وجود دارد که قلعه حتی تا دوره افشاریه نیز مورد بهره‌برداری بوده است که این مورد نیاز به پژوهش بیشتر دارد.

و اما بحث گبرها، به لحاظ تاریخی دوره‌ی تاریخی به این نام وجود ندارد و تنها باید اشاره کرد که نام گبرها را مسلمانان بعد از ورود اسلام به غیر مسلمان‌ها نسبت داده‌اند و در واقع یک نام است که بیشتر جنبه فرهنگ عامه دارد تا مستندات تاریخی و می‌توان گبرها را همان اقوام ساسانی دانست.